Ranko Jakovljević
PREDZADNJI DEO
procitaj prethodne nastavke
Krajem XIX stoleća uočljive su intenzivne veze pripadnika jevrejske zajednice sa leve dunavske obale i sunarodnicika u Beogradu što, imajući u vidu da u to vreme izgradnja đerdapskih plovnih kanala na srpskoj strani predstavlja jednu od najvećih evropskih investicija, opredeljuje razloge za njihovo prisustvo u Kladovu i okolini. Poznati su takvi odnosi Jozefa A.Ozera, trgovca iz Turnu Severina, sa bogatim beogradskim srodnicima, na čelu sa Moše i Avramom Ozerom- prvim jevrejskim poslanikom u srpskom parlamentu (89). Avram Ozer je 1887.godine preuzeo eksploataciju ugljenog revira Dobre na Đerdapu. Starim oknima Eliza, Milan i Fortuna pridodao je nova na Bosmanu i Podvalcu, te 8000 metara dugu Trajanovu jamu, tako da je 1891.g. proizvodio 10.000 tona kamenog uglja, namenjenog snabedvanju energijom dunavskih parobroda (90). On je 1895.godine postao i titular prava korišćenja đerdapskih šuma za potrebe ''fabrike drvenarije za nameštaj, parketa i svakovrsnih od drveta fabrikata''. Na desetogodišnji rok stekao je sledeće povlastice: 1. da može u državnim šumama u atarima opština Dobra, Boljetin, Voluja, seći drva po ceni 65 para za kubni metar bukovine ili 1 dinar za druge vrste građe; 2. oslobođenje od plaćanja carine i taksi na uvoz fabričke opreme i na izvoz sopstvenih proizvoda; 3. oslobođenje od poreza na fabričke proizvode (91).
Izvođenje regulacionih radova na đerdapksom plovnom putu, između Brnjice i Sipa, devedesetih godina XIX veka, umnogome je rezultat zasluga inženjera Huga Lutera iz Braunšvajga, "sapreduzimača i upravitelja mašinsko-tehničkog dela poslova". O razmerama poduhvata govor brojke: u periodu 1889-1900. izgrađeno je 15.465 metara u osam plovidbenih kanala i 18.956 metara u tri sistema vodograđevina, uz izvađenih ili ugrađenih 1.062.520,50 m3 kamena u kanalima i 1.202.347,55 m3 u vodograđevinama. Njegova misija u odnosu na Đerdap ovime se ne završava; već 17/30. septembra 1896.g. on Kraljevskom srpskom ministarstvu za narodnu privredu podnosi predlog "radi koncesije za upotrebljavanje vodne sile pri kataraktima Dunava", kao pionirski pokušaj korišćenja potencijala đerdapskog dela velike reke radi proizvodnje električne energije. U svom izveštaju, na zahtev ministra narodne privrede, načelnik odeljenja za trgovinu, radinost i saobraćaj, Hajim S.Davičo 6.10.1896. nalazi: "Za ostvarenje namere g.Lutera nikakve žrtve od strane države nisu velike. Jer, samo ta okolnost da će se u Srbiji proizvoditi slapovima 30.000 konjskih snaga, biće dovoljna da povuče i domaće i strane kapitale na svakovrsna industrijska preduzeća. Samo, držim da bi traženu koncesiju trebalo, s obzirom na vanredni njen značaj, dati specijalnim zakonom, u koji bi se mogle uneti aktuelnije odredbe i povlastice, nego što se mogu sada, na osnovu postojećih zakona davati." (92). Davičove sugestije su uvažene, što je rezultiralo pravim raritetom u vidu specijalnog "Zakona o pogodbi zaključenoj između Države Srpske, s jedne i g.Huga Lutera, inžinjera i industrijalca iz Braunšvajga, s druge strane" (93). Luteru je odobrena isključiva upotreba vodne snage ''svih skokova /katarakata/ na srpskoj obali Dunava, od Brnjice do Kladova, za proizvođenje mehanične i električne snage''. Dobitnik koncesije stekao je ekskluzivno pravo istražnih radova i eksploatacije na prostoru četvorougla, počev od Brnjice u srezu Golubačkom, u pravcu ka Žagubici u srezu Homoljskom, od Žagubice u pravcu Brestovca u srezu Zaječarskom, a odatle pravcem ka Kladovu, u srezu Ključkom. Na taj način je Luter imao na raspolaganju ''obdelavanje vađenja i kopanja ruda i kopova, njihovog ispiranja i pribiranja, topljenja i izrađivanja'' za materijale za aluminijum i cement, za fosilni ugalj, bakarne, olovne, zlatne i gvozdene rude. Iz ne do kraja razjašnjenih razloga, a po protivljenju Austro-Ugarske, Luterov projekat nije realizovan, što je značilo gašenje prava na koncesiju 1901. godine, i prava na izvođenje istražnih geoloških radova na Đerdapskom sektoru 1904. godine. Efekti njegovog doprinosa stvaranju boljih privrednih uslova posredno su sagledivi i kroz činjenicu da već 1906.godine od celokupnog srpskog izvoza 400 miliona kilograma robe vrednosti 80 miliona dinara, niz Dunav, uz korišćenje pogodnosti sistema đerdapskih plovidbenih kanala, otpremljeno je 248 miliona kilograma u vrednosti 26 miliona dinara (94).
Izuzev u privredi, Jevreji su ostavili izuzetan trag kroz sferu kulture i umetnosti regije srednjeg Podunavlja. Na već čitavi vek neprevaziđen način, sjajan putopis sa istorijskim osvrtima na daleku prošlost ali i pionirske privredne poduhvate, prirodno i kulturno blago kojim Đerdap obiluje, boraveći tu desetak puta u periodu između 1858. i 1900. godine, sačinio je Feliks Kanic u sklopu svog voluminoznog dela ''Srbija- zemlja i stanovništvo od rimskog doba do kraja XIX veka'' (95). Etnografska, arheološka, istorijska i ekonomsko-statistička građa na vrhunski način zastupljena je u poglavljima posvećenim Radujevcu, Deli Jovanu, Negotinu, Miroču, Brzoj Palanci, Gvozdenim vratima na Dunavu, đerdapskim plovidbenim kanalima, rudnom blagu Homolja. Upotpunjen divnim gravirama velikog majstora, Kanicov spis nezaobilazni je kamen u prezentaciji specifičnog nasleđa čiji su stvaraoci i baštinici bili pripadnici različitih kultura: tračanska antička plemena, Kelti, Grci, Rimljani, Mađari, Vlasi, Srbi, Austrijanci, Rusi, Jevreji... F.Kanic, znatan deo svog života posvetivši izučavanju prošlosti južnih Slovena, proširio je vidokrug publici u srednjeevropskim zemljama na područje, kako se pokazalo, od vitalnog značaja za prevazilaženje ogromnih barijera što su ih parcijalni interesi, religijska podvojenost i brojni ratni sukobi, vekovima gomilali između Istoka i Zapada. Kao i mnogo puta ranije, međunarodni saobraćaj i privredno povezivanje udaljenih krajeva ispostavili su se kadrim da nadvladaju negativno nasleđe u političkim odnosima. Na njihovim talasima sledili su uzajmna prožimanja i oplemenjivanja kultura i civilizacijkih dostignuća evropskih naroda. Prvenstvo u takvim stvarima imali su oni subjekti koji su najlakše savladavali granice sporazumevanja.
Nastojanja preduzimljivih Jevreja da razviju svoje trgovačke poslove često su dovodila do preseljenja njihovih porodica u različite evropske regije. Tako je porodica Simhe-Sofi Ruso svoje putešestije iz Srbije, preko Italije, možda i Soluna, okončala u podunavskom Vidinu. Godine 1885. u Vidinu, od majke Simhe- Sofi Ruso za koju enciklopedije navode da je ''Srbo-Italijanka'' prispela iz Trsta, i oca Markusa- Mordehaja Pin(k)asa, španskog sefardskog Jevrejina, doseljenog ovde iz Soluna, rođen je čuveni evropski slikar Julius Mordehaj Pinkas, poznat i kao Žil Paskin ili ''Princ Monparnasa''. Pošto je dečaštvo proveo u Rumuniji, studirao je slikarstvo u Beču i Minhenu, da bi se od 1905. godine nastanio u Parizu. U prestonici svetske umetnosti postao je jedna od vodećih figura, među slikarima kakvi su bili Modiljani i Šagal. Njegova dela često su poređena sa najboljim radovima Tuluz-Lotreka i E.Degaa. Vreme Prvog svetskog rata proveo je u Njujorku kao građanin SAD, izazivajući divljenje kritike osobenim stilom- mešavinom ekspresionizma i kubizma. Posle rata postao je ''zaštitni znak'' Monmartra. Takvim ga 1923. godine prikazuje i Ernest Hemingvej u ''Putujućem vašaru'' (96). Da nisu retke migarcije Jevreja iz Bugarske u Srbiju i obratno, kazuje i podatak o preseljenju u Kladovo početkom XX stoleća pokrštenog Jevrejina Kalderona, koji je tu prispeo iz Bregova, da bi nakon izvesnog vremena postao žitelj Brze Palanke (97). Jedan takav slučaj vezan je bio za slučaj sklapanja braka između kćeri kantora Buline Jarhi iz Vidina i Elijaha Baruha iz Beograda. Njihova deca Isidor, Josif i Bora ostaviće vidan trag u modernoj istoriji Srbije (98).
Prvih godina XX veka u Turnu Severinu živelo je 172 jevrejskih trgovaca, 3 krojača, 1 drvodelja i još 10 zanatlija različitih zanimanja (99). Najrazvijenija je bila trgovina žitaricama. Jedan od mlinova nosio je naziv ''Sabatajeva vodenica''. Izvoz i uvoz u periodu 1900-1911.godine kretao se između 11.100 i 28.000 tona robe. Snažna sefardska zajednica, kako beleže hronike, bila je instrument promocije cionističkih ideala ne samo u Rumuniji, već i u ''među Jevrejima severne Bugarske i Srbije, sa kojima je održavala bliske odnose'' (100). I aškenaska zajednica u Turnu Severinu, najviše posredstvom Rabi M. Švarca u periodu 1911-1920. uspela je pridobiti mnoge mlade ljude za cionistički pokret (101).
Rumunsko Podunavlje, severoistočno od Srbije bilo je početkom XX veka
stecište okupljanja hiljada najamnih radnika iz Srbije koji u zemlji iscrpljenoj
ratovima nisu mogli obezbediti egzistenciju svojim porodicama. Njihova status
kod ''bojara'', vlasnika ''latifundija'' u Rumuniji nalikovao je ropskom, o čemu
svedoči niz pokušaja pripadnika socijaldemokratske partije da pred srpskim
parlamentom ukažu na drastično kršenje elementarnih ljudskih prava Srba u
Rumuniji (102). Iz saradnje radničkih tribuna sa aktivistima na granici prema
Rumuniji potiče i pismo Dušana Bogosavljevića, dopisnika ''Borbe'' iz Negotina,
upućeno Dimitriju Tucoviću, kojim izražava ushićenje stvaralačkim dometima
jednog jevrejskog pesnika. Negotinski zagovornik radničkih prava ukazuje
D.Tucoviću na tekst u ''Srpskom književnom glasniku'' objavljen pod naslovom ''Jedan
gladan pesnik- Moris Rozenfeld'' i ''iskazuje svoje žaljenje što su pesme
najvećeg poete XIX veka ispevane na jevrejskom, koji razumeju svi drugi, samo ne
ljudi koji imaju stvarne veze sa književnošću'' (103).
Poslovne veze jevrejskih trgovačkih firmi, uglavnom stacioniranih u Beogradu i
privrednika sa područja sveroistočne Srbije početkom XX veka imale su značajno
mesto u prometu deficitarne robe i usluga. Jednu poštansku kartu poslovnog
sadržaja uputio je Jakov M. Alkalaj Vasi Laloviću u Zaječar. On svog
potencijalnog klijenta obaveštava da će ga David Pijade ''ovih dana posetiti;
isti je ovlašćen kako za zaključivanja poslova, tako i za naplatu i potvrdu
novca; molim da mu izvolite vaše štovane naloge i isplate na vreme poveriti''.
Karta je ekspedovana preko pošte u Negotinu i na njoj je utisnut poštanski žig
20.11.1913. (104).
Tokom Prvog svetskog rata, oko dve hiljade meštana Kladova i okoline činili su okosnicu elitne Timočke divizije. Jedan od starešina, prvo vodnik konjičke jedinice Timočke divizije II poziva, potom štapski poručnik, Moše Mevorah, poznati likovni umetnik, učestvovao je u odsudnim bitkama, u kojima je živote za otadžbinu položilo oko dvadeset hiljada boraca ove srpske oružane formacije, uključujući više od hiljadu žitelja Kladova (105). Na suprotnoj strani, među pripadnicima bugarske vojske- saveznice Austro-Ugarske i okupatora severoistočne Srbije, mobilisani kao žitelji Vidina, živote za domovinu dala su 28 Jevreja. Njih sedmoro poginulo je ratujući van današnjih granica Bugarske, od toga šestoro na području Makedonije, Bitolje (106). U istoriji ove regije naročito svetao primer borbe za odbranu Srbije bio je podvig Jakova Meliha, đaka-vojnika u Timočkoj diviziji. Prilikom stravičnog boja vođenog na Čevrntiji 1914.godine, uspevši da spase divizijsku zastavu, sam je nastradao (107).
Dešavalo se, kao u slučaju beogradske porodice Baruh, da otac porodice ode u rat kao srpski borac a porodica se privremeno preseli u Vidin. Tamo su cupružnici Baruh, Elijah i Bulina dobili kćer, a Isidor, Bora i Josef do 1918.godine pohađali su jevrejsku osnovnu školu u Vidinu.
Za vreme rata Đerdap je posetio Arčibald Rajs. U knjizi ''Šta sam video i
preživeo u velikim danima'' on daje sledeći opis: ''Kladovska luka prikriva celu
jednu malu ratnu flotilu. Rusi su doveli iz Crnog mora male jedinice, neku vrstu
minijaturnih torpiljera, koje služe da vrše patrole i od kojih je najveći
snabdeven reflektorom. Svake večeri ovaj reflektor, kao i austrijski, srpski i
rumunski, ispituje reku i njene obale. Prahovo je sasvim blizu, a Prahovo je
luka za snabdevanje Rumunije i Srbije. Turnu Severin, rumunska varoš, nalazi se
na drugoj strani Dunava sa svojim lepim i belim kućama. Imali smo ludu želju da
se jednom ponovo prošetamo po jednoj varoši u miru. Pukovnik Dimitrijević /Apis/,
komandant divizije u Petrovom selu, dobio je za nas objavu od Glavnog stana da
tamo pođemo, pored toga što se nerado daje ovakva objava zbog bezbrojnih
austro-ugarskih i nemačkih špijuna koji se u velikom broju bave u Turn Severinu.
Ruski mornari su nam stavili na raspoloženje jedan motorni čamac u koji sam se
ukrcao sa trojicom engleskih vojnih lekara- Braunom, Skotom i Irvingom. Prelaz
je trajao samo četvrt sata.'' (108). Rajsove poruke ostavljene u spisu ''Čujte
Srbi'' i danas se čine aktuelnim kao i pre stotinak godina:
''- Vi, koji pred bogatim i moćnim ugnjetačem niste hteli da odbacite svoj
ponos
sada ga gubite pred bogatstvom, pred novcem... Koliko sam puta gledao kako se
vaši najmoćniji ljudi klanjaju bogatstvu? Milioner, koji je za vreme rata
mešao pesak i brašno i isporučivao ga vojnicima što su se borili i ginuli
za vašu slobodu i koga je sud za to osudio, danas je još bogatiji i svemoćan, a
vi mu laskate...;
- Vaš čovek iz naroda, seljak, neiskvaren uticajem profesionalnih političara,
nije podmitljiv. 'Inteligencija' vam to jeste, i to od najsitnijeg činovnika do
ministra...Osim nekoliko izuzetaka, gledao sam kako bezbrojne vaše ekselencije
od siromašnih, čak bednih ljudi postaju milioneri. Gospodin Stojadinović,
inteligentan čovek, koji nije učestvovao u ratu uprkos mladosti i dobrom
zdravlju, postao je ministar finansija. Kao takav, on odlučuje o sudbini vaših
obligacija ratne štete, čija je nominalna vrednost od hiljadu dinara pala na 50
i manje zato što država nije plaćala kamatu. On je po neznatnoj ceni pokupovao
ogromne količine tog papira i, kada ga je za sebe dosta zgrnuo, on, ministar,
objavljuje da će se kamate isplatiti. Istog časa obligacija se penje na 250
dinara i više, i tako gospodin ministar postaje multimilioner...;
- Tokom požara 1914, koji će kasnije postati svetski, umesto da daju primer
narodu kako se žrtvuje za otadžbinu, što im je bila dužnost, vaši mladi
poslanici, kroz usta tipičnog poslanika- profitera Velizara Jankovića, rezervnog
oficira, isposlovali su da se hitno izglasa zakon kojim se poslanici oslobađaju
od vršenja svoje dužnosti. Skupština vaše zemlje, jedne od najjunačkijih u tom
velikom ratnom obračunu, stvarala je parlament jedinstven u svojoj vrsti među
svim zemljama učesnicama u ratu- parlament zabušanata...;
- Posledica svega toga je da se o zakonima ne raspravlja i ne glasa u
parlamentima sledeći potrebe država i nacija, već interese političkih stranaka...Najbolji
primer za to je Nikola Pašić. Taj čovek je, javno priznajem, mnogo učinio za
vašu zemlju. Međutim, on je to učinio zato što su mu se lični interesi poklapali
sa interesima zemlje. Da su mu interesi bili suprotni, on bi svoju veliku
inteligenciju- u velikom delu satkanu od lukavstva i spontane intuicije-
koristio protiv vas. Pogledajte, sin običnih i siromašnih seljaka ostavlja jedno
od najvećih bogatstava u ovoj zemlji...'' (109).
Rumunska strana Dunava prilikom ratnih zbivanja bila je stecište i onih Jevreja
koji su tu prispeli kao pripadnici nemačke odnosno austrijske vojske ili
policije. Najpoznatije ime među njima bio je Kurt Tuholski, svojevremeno prvo
novinarsko pero Vajmarske Republike i poznati književnik. Aprila 1915. upućen je
na Istočni front, a njegovo poznanstvo sa pravnikom Erihom Danelom dovelo je do
prebacivanja u sastav policijskih snaga na području Turnu Severina. Jedna od
njegovih najpoznatijih izreka glasi: svaki je vojnik ubica! Poput nekih svojih
sunarodnika, ni on nije izdržao ratnu psihozu. Nakon što je 1.jula 1914.
napustio jevrejsku zajednicu, Kurt Tuholski je leta 1918. u Turnu Severinu, kada
je ovaj kraj po sporazumu iz Buftee od maja 1918. bio pod austro-ugarskom
upravom, pokršten postavši protestant (110). Klimu opredeljujuću za pristupanje
takvom činu obeležio je u Evropi Hjuston Stjuart Čemberlen, čija antisemitska
propaganda ''uči'' da ''jevrejstvo nije neizbežna sudbina, jer Jevrej uvek
poseduje posredujuće elemente u krvi, koji mu omogućavaju izbor i spasenje od
jevrejstva; stoga je potrebno praviti razliku između Jevreja koji ostaju verni
svome jevrejskom nasleđu i Jevreja koji žele da se oslobode 'semitskog
svetonazora'' (111). Na tlu SAD takva propaganda odlikovala je Džona Berdžesa,
bliskog prijatelja Franca Ferdinanda. Po njegovom ''učenju'', tevtonske nacije
ne mogu smatrati da je uživanje političkih prava opšte pravo- ''njihova savest
ne treba biti zaokupljena pitanjem moralnosti prilikom uvođenja političke
civilizacije u delovima sveta nastanjenim nepolitičkim i varvraskim nacijama''
(112). Naravno zna se i za drugačije primere. Poput potonjeg predsednika
komunističke Jugoslavije Josipa Broza, jedan broj Jevreja je u sastavu
austrougarskih trupa učestvovao u ratnim zbivanjima, kao i budući jugoslovenski
maršal stekavši pri tom niz ratnih austrougarskih odlikovanja, da bi po
završetku rata postali lojalni građani Srbije, dajući značajan doprinos
unapređenju stanja zdravlja nacije. Takvu karijeru imao opštinski lekar u
Zaječaru dr. Josef Motehes, tamo prispeo 1924. Iako je u međuvremenu stekao
status uglednog i predanog poslu medicinara, skupa sa članovima porodice živote
je izgubio u nacističkom logoru Bubanj kod Niša tokom Drugog svetskog rata
(113). Još jedan takav slučaj zabeležen je vezano za dr.Juliusa Flajsiga,
austrijskog vojnog lekara, koji je po ukazu Kralja Aleksandra od 7.11.1922.
postao zdravstveni radnik u Zaječaru, ''čoveka visoke kulture i široka srca''
kako su ga opisivali sugrađani; on je gotovo dve decenije na najbolji način, uz
primenu novih naučnih dostignuća, uspešno lečio Timočane (114).
Kladovo, Brzu Palanku i Negotin krajem oktobra 1918. godine, po proboju
Solunskog fronta, oslobodili su pripadnici Trećeg francuskog kolonijalnog puka
na čelu sa generalom Žuinom Gambetom /već 23.10.1918. proglašen je počasnim
građaninom Negotina/, uz sadejstvo srpskih snaga. Nedugo zatim u Negotinu je
podignut spomenik kralju Petru, generalu Gambeti i palim srpskim i francuskim
vojnicima. Francuski izaslanik, profesor Loran u prigodnoj besedi izjavio je:
''1918. godine francuski konjanici i afrički legionari, sa trećim kolonijalnim
pukom, pobedonosno su ušli u Negotin. Na njihovom čelu bio je jedan mladi
general- general Žuino Gambeta. U njegovim žilama tekla je topla i plemenita krv
velikog tribuna, koji je pre 60 godina podigao Francusku protiv osvajača. Ovaj
legendarni konjanik u jednom munjevitom poletu kroz ravnice i planine, doneo je
Negotincima zlatnu slobodu'' (115).
Nakon okončanja Prvog svetskog rata, u periodu 1919-1923. godine na području
Kladova karijeru uspešnog privrednika gradio je kao direktor rudnika antracita
Aliksar kod Brze Palanke inženjer Leon H.Lebl /1888-1965./, radeći pod firmom
Srpskog Brodarskog Društva (116). Kako su pokazala ispitivanja rudarskog
inženjera Rozenberga iz 1890.godine, radilo se o nalazištu po kvalitetu sličnom
onom kod negotinskog sela Sikole (117). Radilo se o kameno-koksnom uglju, iz
koga je tokom poluvekovne eksploatacije izvezeno 53.442 tone- ravne po vrednosti
onom iz engleskog Njukasla (118). Rudnik je obezbeđivao izvrsne energente za
srpsku rečnu trgovačku flotu, čineći nacionalnu saobraćajnu kompaniju
konkurentnom na evropskom tržištu. Na čelu Srpskog Brodarskog Društva tada se
nalazio Raša Milošević, upravnik Monopola u Beogradu, koji je na određen način
sudbinu svoje porodice za ovaj kraj vezao i udajom kćeri Radmile za poznatog
srpskog diplomatu i estetičara, Negotinca Branka Lazarevića. Druga njegova kćer
Spomenka sklopila je brak sa Momčilom Ninčićem, čiji je brat Velizar, od
28.aprila 1936. godine savetnik Kraljevskog poslanstva u Beču, a od juna iste
godine na čelu Kraljevske stalne delegacije pri Međunarodnoj Dunavskoj komisiji.
Kao visoki državni službenik neko vreme takođe je bio prisutan na području
Kladova, u Tekiji, zbog nadzora nad poslovanjem đerdapskog plovidbenog sektora,
a posle rata postavljen je na položaj opunomoćenog ministra, delegata FNRJ u
Privremenom komitetu za đerdapske poslove (119). Rezultati njegovog rada u
Međunarodnoj dunavskoj komisiji dali su povoda posebnom obraćanju ministra
saobraćaja predsedniku Ministarskog saveta Milanu Stojadinoviću 14.9.1937.
godine. Prilikom predlaganja Velizara Ninčića za dodelu ordena Jugoslovenske
krune Drugog reda, između ostalog, pripisane su mu zasluge: ''U veoma za
plovidbu važnom pitanju đerdapskih taksa,- dokumentovanom i snažnom odbranom
interesa plovidbe Kraljevski stalni delegat uspeo je da Komisija snizi tarifu
tih taksa za 17,5%. Tako, počev od ove godine, naše brodarstvo plaćaće na ime
pomenutih taksa oko dinara 750.000 prosečno manje godišnje, no što je plaćalo do
konca 1936. godine; u pogledu taksa za upotrebu lokomotivske vuče na Sipskom
kanalu, Kraljevski stalni delegat postigao je da Komisija snizi vučne takse za
30%, zahvaljujući čemu, počev od ove godine, naše brodarstvo plaćaće prosečno
manje godišnje na ime tih taksa oko din.200.000'' (120). Kvalitetno uređeno
pitanje saobraćaja kroz dunavska Gvozdena vrata u dobroj meri je uticalo da je
Kraljevina Jugoslavija od ukupno 876.000 tona robe iz uvoza i 3.584.000 tona
izvezene robe, u 1934. godini, realizovala dunavskim transportom 36,18% uvoza i
22,96% eksporta. (121)
U đerdapskoj regiji znatne koristi od efikasno uređenog sistema dunavske
plovidbe izvlačili su snažni industrijski pogoni u Turnu Severinu. Zahvaljujući
prodoru kapitala sa zapada broj radnika koji je 1899.g. iznosio svega 5.000,
1920.godine uvećao se na 25.000 (122). Veliko brodogradilište, pred rat uglavnom
angažovano na pravljenju tankera za naftu, nosivosti 600- 800 tona, pivare za
nemačko tržište, fabrike konditorskih proizvoda, mesa i mesnih prerađevina,
brojni mlinovi, samo su neki od važnih industrijskih pogona na rumunskoj obali
Dunava (123). Teški uslovi rada ispostavili su se pogodnim tlom za jačanje
radničkog pokreta. Mihail Makavej iz Turnu Severina bio je jedan od
najpopularnijih radničkih tribuna u ovom delu Rumunije (124). Međutim,
tridesetih godina, pod palicom fašističke Gvozdene garde –''najnasilnije i
najantisemitskije organizacije u Evropi tog doba'' čiji je ideolog bio
univerzitetski profesor Nae Jonesku, njeni eksponenti u T.Severinu, Nikifor Robu
i Cilika Joanid organizovali su teror prema jevrejskom stanovništvu i
pripadnicima radničkog pokreta (125). Osnivač ove paramilitarne grupe u Rumuniji
je berlinski diplomac, Kornelije Kodreanu, ''propovednik bizarne mešavine
hrišćanskog misticizma i besnog nacionalizma, umotane u otrovnu foliju mržnje
prema Jevrejima'' (126). Uspeh fašista u Rumuniji verovatno ne bi imao tako
dramatične razmere da ga nisu otvoreno propagirali intelektualci, par decenija
kasnije svojatani kao najbolji izdanci evropske kulture: Ežen Jonesko, Mirča
Elijade, Emil Sjoran (127).
Turnu Severinu susedna kladovska varošica tada nije bila poprište antisemitskih i nasilničkih ispada privrženika fašističke ideologije. Čak je svojim atraktivnim položajem na granici opredelila jednu beogradsku firmu čiji su glavni akcionari bili Jevreji, da tu organizuje proizvodnju. Koncesija za eksploataciju i korišćenje električne energije na području Kladova, doduše minornog značaja i formata u odnosu na onu iz 1896.g, ostvarena je podizanjem male električne centrale i elektrifikacijom kladovske varoši putem ortačkog ugovora od 9.8.1930. godine između firme "Reflektor" Lazara Stojanovića i brata, Beograd i Jakova i Arona Varona, trgovaca beogradskih i preduzimača Milosava Miloševića. Uglavnom, zaslugom braće Varon, kako je lokalni hroničar zabeležio (128), nikla je jedina ovdašnja kulturna tekovina. Izuzev kao izvor svetlosti u maloj podunavskoj varošici, kladovska elektična centrala Jakova Rubena Varona, značajna je i po tome što je kao njen poslovođa delao vredni saradnik engleske obaveštajne službe, Marko Milunović (129).
U isto vreme, u istom mestu, apotekarsku delatnost obavljao je Zigfrid Policer, koga lokalna hronika označava rečima ''jedini Jevrejin iz Kladova''. Njegovo hapšenje i deportaciju Marko Milunović opisuje na sledeći način: ''I jednoga dana pokupljen je veliki deo te bede /grupa kladovskih Cigana/ po naredbi Nemaca- postrojeni po tri u red i u pratnji ''poljske straže'' i dvojice nemačkih vojnika, krenuli su na put ka Zaječaru. Među njima nalazio se Zigfrid Policer, koji je u Kladovo došao pre 60 godina i imao svoju apoteku. Bio je oženjen Nemicom, imali su kćerku /Ana/ i ona se udala za nekog jugoslovenskog oficira, koji je bio u zarobljeništvu. Na dve godine pre rata razveli su se, da bi se tim spasila gospođa od nacističkih progona ''kao izdajnik rase''. I ona se bavila farmacijom. I taj zaslužni čovek toga kraja, koji je onda imao preko 80 godina, sa grupom Cigana, pošao je na put bez povratka. To je bila tužna slika i prizor, koju nije mogla zaboraviti ni ''kladovska čaršijica''. Umro je u nekom logoru/u stvari je streljan u Bubnju kod Niša 1942.g./ i nije pošlo nacistima za rukom da ga ''spale zajedno sa drugim Judama'', kako su to javno obećali i preko tumača rekli grupi Kladovljana, koji su molili da ga ostave'' (130).
Povodom sprovođenja vojnih planova velikih sila na Đerdapu, zapažena je uloga oršavskog trgovca Feri Ekštajna. Nakon što su se izjalovili pokušaji Josipa Rezlera da potopi tegljač sa pet šlepova u kanalu Juc, pred širenje plamena Drugog svetskog rata na jugoistok Evrope, engleska obaveštajna služba vrbovala je dvadesetak dunavskih sprovodnika brodova u Đerdapu, uglavnom iz Tekije i Kladova, da napuste svoj posao i time onemoguće ili znatno otežaju đerdapsku plovidbu. Ipak, ni napuštanjem rada na poslovima sprovođenja brodova kroz đerdapski tesnac, niti oštećenjem plovidbenog kanala Tahtalija, reon Donjeg Milanovca 1939. godine, uz potapanje dva tankera natovarena petrolejom, plovidba Đerdapom nemačkih brodova koji su iz Rumunije prevozili naftu nije ozbiljnije ugrožena a saradnici Engleza skupo su platili svoj dogovor. Nemci su ih uhapsili, deportovali u logor na Banjici, a potom u logor Korgen u Norveškoj. Preostala angažovana lica bezuspešno su pokušala da zapreče Dunav potapanjem par holandskih brodova. Njima su Englezi isplaćivali obećane nagrade posredstvom Feri Ekštajna (131).
Drugi plan Britanske mornaričke obaveštajne službe, čiji je autor bio Jan Fleming, datira iz oktobra 1939. a jedan od vodećih operativaca akcije u regiji Gvozdena vrat bio je Merlin Minšel. Među akterima poduhvata nalazilo se mnoštvo Australijanaca, a kada je plan aktiviranja u Kazanu na Đerdapu 100 tona eksploziva razornog dejstva bio sprečen usled dejstva rumunske tajne policije, 30.marta 1940. Merlin Minšel uspeo je, na gotovo filmski način, poput Džejmsa Bonda za čiji je prototip poslužio J.Flemingu, uništiti ogromnu lokomotivu koja je u tom reonu služila za prevlačenje nemačkih brodova kroz dunavski tesnac (132).
Iz 1940. godine datira plan izvođenja velike diverzije survavanjem u Dunav
600 metara visokog stenovitog masiva Mali Štrbac. Već je dopremljeno pet vagona
eksploziva i započeto bušenje stena kada je, na intervenciju nemačke strane,
jugoslovenska vlada sprečila ostvarenje engleskog plana. Koleginica nemačkih
agenata Aleksandra Lanina i Leonida Čudnovskog, Vera Pešić prenela je Nemcima
poverljive informacije o delovanju engleske obaveštajne grupe Hanau u reonu
Kladovo- Donji Milanovac (133). Tako je propao angažman inženjera Mate Lončarića-
Brušije, izvršioca istražnih radova na Đerdapu u sklopu kosovskomitrovačke firme
''Brušija i sin''- filijale Intelidžens servisa u Srbiji, na miniranju Đerdapa.
Prema izveštaju Vladine komisije od 13.maja 1940. godine, u vezi nemačkog
protesta knezu Pavlu Karađorđeviću, i njegovog naloga za preduzimanje mera na
sprečavanju miniranja Đerdapa, saznajemo da je komandant Timočke divizijske
oblasti poslao jednog činovnika-rukovaoca ubojnog slagališta- sa dva kamiona ''za
prijem eksploziva preduzimača Brušlije /Mate Lončarić/...Preduzimač Brušlija
javio se istog dana i stavio na raspolaganje svoju deregliju za prenos
eksploziva'' (134).
Od ovih zamisli nije se odustalo ni tokom narednih godina, na šta je ukazivao i
obaveštajni rad Aleksandra Lanina, ali i okolnosti vezane za pitanje sudbine
broda ''Darien II'' decembra 1940, za koji su predstavnici Mosada- odeljenja za
organizovanje ilegalnih useljavanja Hagane- vojne organizacije palestinskih
Jevreja za vreme britanskog mandata /1920-1948./, Jehuda Azari i David Hacohen
''smatrali da pripada Britancima i da ga treba odmah vratiti radi sprovođenja
novih sabotaža na Dunavu'' (135). Kako to zapaža Dalija Ofer, u sukobu interesa
između tajnih useljeničkih operacija na jednoj, i partnerskih akcija na drugoj
strani, u ovom slučaju prevagnula je odluka da se ''Darien'' iskoristi za
potrebe partnerskih akcija (136).
(89) Milica Mihailović, Dva veka porodice Hajim-Davičo u Beogradu,
Zbornik Jevrejskog istorijskog muzeja Beograd 1992, br.6, s. 249-275. Pored
Jozefa Ozera, poznati industrijalac, član ove porodice, rođen u Turn Severinu na
Dunavu, preko puta Kladova, bio je Žak Ozer /1871-1939./- iz sefardske porodice
Ozer koja je imala svoje ogranke i među starim jevrejskim stanovnicima Beograda-
bio je između dva svetska rata industrijalac preparirane hartije u Budimpešti.
Sa suprugom Buenom-Bertom /1883-1959/, izdankom znamenite beogradske porodice
Amar, imao je sinove Nandora i Josifa i kćer Reginu; navedeno prema: Aleksandar
Demajo, Sudbina jedne beogradske porodice- Avram S. Amar /1842-1918./ i njegovo
potomstvo, Zbornik Jevrejskog istorijskog muzeja, br.6, Beograd 1992, s.462.
(90)Feliks Kanic, Srbija, zemlja i stanovništvo, knjiga 2, Beograd 1982, s.531.
(91)Zbornik zakona i uredaba u Kraljevini Srbiji izdatih od 1.1.1894. do kraja
1895; 50, Beograd 1899.g.
(92)Prema: Radivoje Marković, Stogodišnjica prvih koraka u korišćenju
energetskog potencijala Đerdapa, Pinus zapisi 9/1997, Beograd, s.73-91.
(93)Srpske novine od 22.jula 1897.godine.
(94) Carinski glasnik knjiga 1, sveska 5, od 25.maja 1908.g, s.245- Pristanište
na donjem Dunavu autora Rad. Klajića
(95)Više o Feliksu Kanicu /1829-1904./ i njegovom delu: Singer, Isidore;
Ferederick T. Haneman Jewish Encyclopedia KANITZ FELIX PHILIPP http:// www.
jewishencyclopedia. com/ view.jsp?artid... Beogradska ''Politika'' objavila je
3.4.2005.g. tekst o F.Kanicu autora Miodraga Maksimovića u kojem se iznosi
problematična, no sa aspekta njegove privrženosti Srbima ilustrativna tvrdnja:
''F.Kanic je veoma cenio i voleo Srbe i radi svog lakšeg pristupa proučavanju
hrišćanskih spomenika, pokrstio se 1862.godine u luteranskoj crkvi u Beču''
(96)Jules Pascin Biography- Leslie Sacks Fine Art: http://lesliesacks.com/
gallery/artistPages/ pascin/pascinbio. Htm; PASCIN 1917 People from America-
Judaica(item 320094... http:// cgi.ebay.com/
PASCIN-1917-People-from-America-Judaica...Almanah raždanite na Vidin, Paskin,
rodenijat v Vidin, Vidin 2005.g- u ovom almanahu naveden je podatak da je Simha-
Sofi Mordehaj Pinkas rođena 1850 a umrla marta 1910.godine. Isti almanah citira
reči Gijoma Apolinera: ''Paskin nije Nemac već Srbin'' /s.21/, te navodi
Pinkasovo poreklo po majci od ''Ruso-a carinika'' /s.27./. Bugarski Istorijski
arhiv 2000.godine, povodom 115.godišnjice rođenja umetnika izdao je specijalni
broj /knjiga 8./ posvećen Pinkasu- Paskinu.
(97)Kosta Jovanović, Negotinska krajina i Ključ- naselja i poreklo stanovništva,
reprint izdanje ''Baštinik'' br.4, Negotin 2001, s.210.
(98)Sonja Baruh, ''Mi smo preživeli, Jevreji o Holokaustu'' knjiga 2, Beograd
2003, s.301-316. Biste braće Baruh postavljene u istoimenoj beogradskoj osnovnoj
školi rad su poznatog vajara rodom iz Kladova, Gradimira Aleksića.
(99)http:// www.bh.org.il/communities/archive/ Turnu Severin.asp-28k
(100)Isto
(101)Isto. Izuzetni značaj dunavskog plovnog puta za privrede pribrežnih država
ogleda se u podacima da je njime 1905.godine obavljeno između 90 i 95%
celokupnog srpskog izvoza, 45% godišnjeg uvoza Bugarske, 22-25% uvoza i izvoza
Rumunije. U razdoblju 1906-1910.g. prosečan godišnji promet robe Dunavom dosegao
je 9,8 miliona tona, gotovo četvorostruko više nego u periodu 1856-1860.godine:
Radoje Zečević, Srbija i međunarodni položaj Đerdapa, Beograd 2000, s.19.
(102)Niz dokumenata sa ovom tematikom objavljen je u zborniku Radnički pokret u
Istočnoj Srbiji do 1918, knjiga 2, Zaječar 1984. Jedan od njih prepis je pisma
koje su objavlile ''Radničke novine''110 od 12.maja 1912: ''Načelniku okruga
Krajinskog- Ponizan ja, Milan Bojović iz Petrovog Sela, okruga krajinskog, koji
se nalazi u svojoj radnji u varoši Galcu, a moja familija se nalazi u Petrovom
Selu. Svi mi trčimo i za našu kraljevinu...Gospodine načelniče žao me za naše
Srbe koji dolaze u pečalbu sa dragomanima. Oni sede gladni i bosi po sokaku u
Galcu...danju rade svi pod stražom a noću ih drže u zatvoru. Molim načelnika da
se obrati nadležnoj vlasti i da se izvidi ova žalost''- str.374.
(103)Pismo Dušana Bogosavljevića upućeno iz Negotina Dimitriju Tucoviću 4.jula
1910.g, Zbornik Radnički pokret u Istočnoj Srbiji do 1918, knjiga 2, Zaječar
1984, s.205-206.
(104)Poštanska poslovna karta iz zbirke dr. Mirka Carana, Beograd
(105)Moše Mevorah rođen je 13/26.9.1890. u Beogradu (+1982.). Iz njegovog
slikarskog opusa značajna su dela: 34 portreta izraelskih književnika,
publikovanih u knjizi ''Dejoknost Sofrim'' 1956.g; 14 portreta članova misije
Svetske zdravstvene organizacije iz 1951.godine; 15 portrera osnivača Tel Aviva,
urađenih za gradski istorijski muzej. Detaljnije: Moše A. Mevorah, Nešto malo o
životu Jevreja u Beogradu, Zbornik Jevrejskog istorijskog muzeja Beograd 1992,
br.6, s.431-441. O meštanima Kladova-borcima Timočke divizije: Spomen knjiga
ratnika poginulih u oslobodilačkim ratovima Srbije 1912-1918. iz Opštine Kladovo,
Kladovo 2003.
(106)Emil Marinov, navedeno delo, s.306-308. Inače, u vreme Prvog svetskog rata
Kladovo je bilo pod bugarskom okupacijom. U zaposednutim srpskim oblastima
Bugari su činili nečuvena zverstva. O tome Radoslav Vesnić, u monografiji
‘’Dr.Milenko Vesnić, gransenjer srpske diplomatije’’, Beograd 2008.g, piše na
str.433: ‘’Zverstva koja su Bugari činili prevazilazila su sve što je čovek
mogao pojmiti. Posebno su satirali učitelje i sveštenike, pokatkad ih bacajući u
kotlove ključale vode ili derući im kožu sa tela. Čak su se i Austrijanci
grozili.’’
(107)Radovan Srdić, Bitka na Legetu 194, Negotin 1994, s.58, navedeno prema radu
Nebojše A.Jovića, Jevreji u zdravstvu Timočke krajine, s.86.
(108)Rudolf Arčibald Rajs,''Šta sam video i preživeo u velikim danima'' Beograd
1928, reprint dela teksta objavljen u ''Baštiniku'' br.3, Negotin 2000, s.177.
(109)Rudolf Arčibald Rajs, Čujte Srbi, Beograd 1928: http://www.srpskidespot.org.yu/
Tekstovi/CujteSrbi... R.A.Rajs, prema saopštenju Krivičnog odeljenja Uprave
grada Beograda ''naprasno je umro'' 8.avgusta 1929.g. od moždane kapi ''koja je
nastupila usled jednog incidenta koji je imao s Milanom Kapetanovićem, minitrom
u penziji''. Videi: Slobodan Kljakić ''Veliki gubitak a ovod sitan'' tekst u
beogradskoj ''Politici'' od 9.8.2009, s.11.
(110) O Kurtu Tuholskom / Berlin 1890- Gotenberg 1935/, koji se pisao koristeći
i pseudonime Peter Panter, Teobald Tajger, Ignac Vrobel, Kaspar Hauzer, čije su
knjige nacisti spalili 1933.g, videti: http://www. germannotes.com/ archive/
article. php?products_id=930. O negativnim stranama konvertitstva govori Vladeta
Jerotić: ''U svome silovitom, skoro nezapamćenom antisemitizmu, Oto Vajninger,
Jevrejin, tvrdio je da Jevreji mrze sebe, a onda i sve druge ljude i narode, pa
da je jedina nada, i Jevreja i drugih ljudi koji sa njima dolaze u bliži dodir,
da postanu- hrišćani. Oto Vajninger je prešao u protestantsku veroispovest
hrišćanstva, po svojoj prilici uzalud, jer je samo godinu dana posle konverzije
izvršio samoubistvo, potvrdivši sam svoju tezu o mržnji prema samom sebi''.
Dnevni list ''Politika'' Beograd 26.4.2008, s.22, tekst Vladete Jerotića Da li
ljudi vole sebe?
(111)Chamberlain Houston Stewart, Ariche Weltanschauung, Berlin 1905, s.32;
navedeno prema Aleksandar Molnar, H.S.Čemberlen: počeci rasnog svetonazora,
Theoria br.3, Beograd 1996, s.68. Delo Čemberlenovo ''Rasa i Nacija'' naišlo je
na oduševljenje mladog Hajnriha Himlera, godinu dana pre no što je postao član
Nacističke stranke. U svom ''Listu pročitanih knjiga'' Himler je početkom
februara 1922.g. zapisao o Čemberlenovoj knjizi: ''Istinit i ubedljivo
obrazložen antisemitizam, ne provala mržnje. To je i čini uspešnim delom. To
prokleto jevrejstvo'''- Heinrich Himmler’s reading list, Bundesarchiv Koblenz, N
Himmler, N 1126/9, no 107
(112) Burgess J, Political Science and Comparative Constitutional Law I, 1890,
p.37. Navedeno prema: Vladimir Dedijer, Interesne sfere, Beograd 1980, s.11-12.
(113)Nebojša A.Jović, Jevreji u zdravstvu Timočke krajine, s.86-87.
(114)Nebojša A.Jović, Dr.Julije Flajsig, od Badena do Zaječara 1883-1938,
Zbornik radova sa 6.naučnog skupa ''Iz istorije narodne medicine i zdravstvene
kulture'', Rajac 1999, s.79-81.
(115)''Krajinske novosti'' Negotin, 19.10.1930, br.2, Osvećenje i otkrivanje
spomenika u Negotinu. O oslobođenju Kladova: Spomen knjiga ratnika poginulih u
oslobodilačkim ratovima Srbije 1912-1918, Kladovo 2003, s.19. O oslobođenju Brze
Palanke: Momčilo Stanković, monografija Brza Palanka, 1997, s.79. ''Toplu i
plemenitu krv velikog tribuna'' liberalski srpski ''Istok'' br.51, od 2.maja
1879.godine predstavlja u sasvim drugačijem svetlu: ''Jevreji sa sviju strana
gonjeni, zanimajući se samo novčanim poslovima...usavršiše se još u srednjem
veku na najstrahovitiji način, tako da pogubne posledice njihovog poslovanja
postaju nepodnošljive za narod u čijoj sredini žive i posluju. Zahvaljujući tom
đavolskom daru, oni su zaposeli najuticajnije položaje svuda gde im se
dozvoljava slobodno delovanje. U Francuskoj- Gambeta, Simon, Kremijer. U
Engleskoj Dizraeli...Da se ne bi desilo nešto slično sa Srbijom, mora se nešto
preduzeti''.
(116)Prema podacima dobijenim od g.Aleksandra Lebla, publiciste iz Beograda,
Leon /Hajnriha/ Lebl rođen je u Nišu 2./15./ oktobra 1888. Rudarstvo je studirao
u Sent Etjenu-Francuska i Monsu-Belgija. U Prvom svetskom ratu učestvovao je kao
komandir minerske čete. Aprila 1941. mobilisan je kao rezervni inženjerijski
potpukovnik, na dužnosti pomoćnika komandanta vojnih puteva Prve armije BJV.
Nemci su ga zarobili 14.aprila 1941. kod Leskovca i odveli u zarobljeništvo u
Nemačkoj-Nirnberg, Osnabrik. U zarobljeništvu je bio uključen u antifašistički
pokret i kao po činu najstariji oficir Jevrejin, potpisao je protest protiv
posebnog obeležavanja jevrejskih oficira kao suprotan Ženevskoj konvenciji,
posle čega je to ukinuto. Tokom rata njegova supruga ubijena je na Sajmištu,
Beograd 1942, a sin i ćerka bili su aktivni učesnici antifašističkog pokreta u
NOVJ.
(117) Feliks Kanic, Srbija, zemlja i stanovištvo, Beograd 1982, knjiga druga,
s.458,
(118)Momčilo Stanković, Kratak ali buran život rudnika Aliksar, Zbornik radova
Muzeja rudarstva i metalurgije Bor, knj.III-IV, Bor 1984-1986, s.219-220.
(119)Velizar Ninčić, ''književnik i publicista, studije prava pohađao u Lajpcigu,
gde je i doktorirao 1910. U konzularno-diplomatskoj službi Srbije i Jugoslavije
1910-1953, sa prekidima 1941-45 i 1945-1953, kao opunomoćeni ministar, delegat
FNRJ u Privremenom komitetu za đerdapske poslove''- Enciklopedija Jugoslavije,
6, s.294, Zagreb 1965. Međutim, prema aktu Ministarstva inostranih poslova
U.pr.pov. 1665/36 od 28.aprila 1936, Velizar Ninčić ''svršio je filozofski
fakultet u Minhenu- utvrđeno originalnom diplomom Univerziteta u Minhenu od
2.januara 1912. godine''- Arhiv Jugoslavije, fond 334 Ministarva inostranih
poslova, fasc.br.130. O boravku Velizara Ninčića u Tekiji svedoči akt iz istog
fonda, fasc.br.130, U.Pr.Pov. 4923, kojim Ministarstvo inostranih poslova
izveštava Stalnu delegaciju, da se g.Velizaru Ninčiću, Kraljevskom stalnom
delegatu pri Međunarodnoj dunavskoj komisiji, odobrava četiri dana odsustva u
cilju odlaska u Tekiju i obilaska đerdapskog sektora''. Inače, prema Okružnici
Velike lože Jugoslavije, or.Beograd br.322, od 15.februara 1934, pod brojem
1100. evidentirana je prijava u Loži ''Sloga, Rad i Postojanstvo'', na ime
Velizar Ninčić, sa razrešnicom Lože ''La Parfaite Union'' u Marselju- Arhiv
Jugoslavije /SiCG, fond br.100, fas.br.4, 17-19. Već 18. februara 1934. godine,
ukazom Nj.V. Kralja U.Pr.Pov.Br.1200, posle gotovo 14 godina rada u Ministarstvu
inostranih poslova, penzionisan je kao savetnik treće položajne grupe, da bi 28.
aprila 1936. bio postavljen za savetnika Kraljevskog poslanstva u Beču- Arhiv
Jugoslavije, fond.br.334, Ministarstvo inostranih poslova, fas.br.130, Uverenje
K.br.158, od 26.januara 1942. Aranđel Raša Milošević /1851-1937./, ruski
student, bio je blizak saradnikNikole Pašića i Pere Todorovića; jedan od
osnivača Narodne radikalne stranke i učesnik Timočke bune.
(120)Arhiv Jugoslavije /SiCG, Fond 334 Ministarstvo inostranih poslova,
fas.br.130, akt Ministarstva saobraćaja Pov.br.257/37 od 14.9.1937.g.
(121)Podaci Ministarstva saobraćaja- Uprave pomorstva i rečnog saobraćaja
Beograd. Navedeno prema: Radoje Zečević, Podunavlje, Beograd 2007, s.67; naravno,
podaci ne prikazuju ukupnu količinu jugoslovenske robe prevezene kroz Đerdap.
(122)Costea Achim, Ieva Nicolae, Nica Gheorghe, Savoiu Dumitru, Visan Ovidiu:
Municipul Drobeta- Turnu Severin, studiu monografic, T.Severin 1972, 86.
(123) Isto, s.93-104.
(124)Isto, s.93.
(125)Isto, s.104-105; beogradski ''Danas'', vikend dodatak 30.11- 1.12.2002,
tekst Zorice Banjac ''Kad klasici peru biografije'', s.XI
(126)Heder Pringl, Himlerov veliki plan- Himlerovi naučnici i holokaust, Beograd
2006, s.109-110.
(127)Aleksandra Lenjel- Levastin, Zaboravljanje fašizma, Pariz 2002, navedeno
prema: Zorica Banjac, ''Kad klasici peru biografije''.
(128)Jovan Jovanović, Osobenosti Kladova i okoline, Beograd 1938, s38.
(129)Prema rezultatima istraživanja Nebojše Jovića, Marko Milunović, ''školovan,
inteligentan, lukav i iskusan obaveštajac ravnogorskog pokreta u istočnoj Srbiji,
radio je i za englesku obaveštajnu službu pod nadimkom ''Piperitus''- Timočka
revija, Zaječar, br.44, od 1. januara 1999. godine, s.24. O Milunovićevim
zaduženjima u centrali videti: M. Milunović, Sa kapetanom Našom u Beogradu,
Stokhlom 1990, s.102. i 103: ''Nameštenik sam električne centrale- knjigovođa,
poslovođa, nabavljač i blagajnik iste... Centrala je vlasništvo jednog čoveka i
ja sam njegov nameštenik''.
(130)Marko Milunović, Sa kapetanom Našom u Beogradu, s.82. U Šematizmu okruga
Krajinskog 1839-1924, s.366, Zigfrid Policer evidentiran je kao kladovski
apotekar počev od 1911. godine.
(131)Radoje Zečević, Srbija i međunarodni položaj Đerdapa, s.49.
(132)Vinze Fazio, Operation ‘’Hush Hush’’/ The attempt to blow up The Iron Gates
oh the Danube river during World War II, The National Historical Society of
Australia Inc, Monograph 169. Na temu pokušaja miniranja Đerdapa videti i:
Dragan Vitomirović, Borba britanske i nemačke obaveštajne službe za đerdapske
tesnace- Operacija Fall Jaeger, ''Razvitak'' br.1, Zaječar 1973, s.50-55. On za
period mart 1940, kada su australijski komandosi izvodili akciju miniranja,
navodi detalj da je pomorski ataše Britanske ambasade u Beogradu otputovao u
Oršavu (Rumunija) i u stanu jednog trgovca Jevrejina ostao deset dana; tu je
obavio razgovor sa šefom službe loceva u Međunarodnoj Dunavskoj komisiji, da bi
ga pridobio za svoju akciju, lai ga je ovaj odbio jer je bio profašistički
nastrojen- s.51.
(133)Mirjana Obradović u radu ''Dve krajnosti u političkoj delatnosti ruskih
izbeglica'' o Laninu i Čudnovskom kaže: ''Lanin je Nemcima učinio usluge od
neprocenjive vrednosti. U saradnji sa Leonidom Čudnovskim, doratnim načelnikom
ključkog sreza i takođe ruskim emigrantom i nemačkim čovekom, obezbedio je
nemačkoj vojsci uspešno zaposedanje strateški važnog Đerdapa i Sipskog kanala
još uoči 6. aprila 1941. g, iako je jugoslovenska vojska bila preduzela sve mere
da izvrši miniranje i zaprečavanje kanala, kako ne bi pao u ruke Nemcima u
upotrebljivom stanju. U toku 1941-42.g, Lanin je delovao sa svojom grupom
agenata u okolini Đerdapa za račun BDS-a... Kako je utvrđeno iz mnogih
raspoloživih dokumenata, Lanin je koristio šifru M 12.''- Časopis ''Tokovi
istorije'', Beograd 1-2/1997, s.142-143. O Leonidu Čudnovskom više: Ranko
Jakovljević, Rusi u Srbiji, Beograd 2004, s.36. i 134-135. Rad nemačkog agenta
Vere Pešić na ovom slučaju opisan je u tekstu Sima C. Ćirkovića ''Vera Pešić-
srpska Mata Hari- sve tajne četvorostrukog agenta'', ''Ekspres politika''
Beograd, 22.jul 2004.godine, s.23. O njoj videti i: Nikola P.Ilić, Vera Pešić u
vrtlogu špijunaže, http://www.novine.ca/ arhiva/ 2004/0962... Vezano za etničko
poreklo nemačkog agenta Čudnovskog, Nebojša Jović smatra da ''kao da nije
prirodan Rus, već Poljak'', takav zaključak izvodeći iz njegovog prezimena;
Timočka revija 43, Zaječar 1998, s.26. Čini se zanimljivim podatak da Ruska
jevrejska enciklopedija registruje postojanje dva lica sa prezimenom Čudnovski u
rodnom gradu Leonida Čudnovskog, rođenog 1888.g. Ekaterinoslavu, od kojih jedan,
rođen 1890.godine nosi ime Chudnovsky Grigory Isaakovich, sa naznakom ''revolucionar,
+ 1918.'': Videti r.br.7655 Russian Jewish Encyclopedia, http://www.jewishgen.org/
Belarus/rje_c.htm
(134)Arhiv SiCG, fond 334 1-1, Ministarstvo inostanih poslova Kraljevine
Jugoslavije- Političko odeljenje, fascikla 32, jedinica 91-95, saobraćaj na
Dunavu 1940, Dosije Dunav- naš Stalni komitet za bezbednost saobraćaja na Dunavu,
''Izveštaj Komisije sa obilaska dunavskog sektora od ušća reke Timok do Velikog
Gradišta, sa predlozima mera za osiguranje bezbednosti saobraćaja na Dunavu'' od
20.5.1940.godine.
(135)Gabriele Anderl, Valter Manošek, Neuspelo bekstvo-jevrejski Kladovo
Transport na putu za Palestinu 1939-42, Beograd 2004, s.189, fusnota 84.
(136)Hana Vajner i Dalija Ofer, Slučaj Kladovo-Šabac-Ilegalno putovanje koje se
nije završilo, Kladovo-Šabac Affair-The Illegal Vozage That Did Not Arrive, Am
Oved Publishers, Tel Aviv 1992 (hebrejski), s.77