Albert Vajs

pravnik, profesor univerziteta, predsednik SJOJ
(Zemun, 3. H 1905 - Beograd 4. IV 1964)
 
Otac Herman, trgovac i predsednik Jevrejske opštine u Zemunu, majka Mari, rođ. Rot.
Osnovnu školu i gimnaziju završio je u Zemunu. Uporedo
je studirao filozofiju, ekonomiju i pravo u Berlinu,
Parizu, Beogradu i Zagrebu. Diplomirao je na Pravnom
fakultetu u Zagrebu 1928, a sledeće godine je doktorirao.
Kao sudski i advokatski pripravnik, praktična znanja
je sticao u Novom Bečeju i Zrenjaninu. Nakon položenog
advokatskog ispita, počeo je da se bavi advokaturom u
Beogradu, prvo kao partner u advokatskoj kancelariji, a
ubrzo i kao njen suvlasnik.
Za vreme studija u Zagrebu, bio je aktivan u kulturnim
i socijalnim organizacijama jevrejske omladine:
Židovskom akademskom društvu „Judeja“, Židovskom aka-
demskom potpornom društvu i Savezu židovskih
omladinskih udruženja. Objavljivao je pesme u jevrej-
skim omladinskim časopisima Gideon i Hanoar. Za
potpredsednika Jevrejske aškenaske opštine u Beogradu
izabran je 1938. Nešto kasnije, izabran je za člana
Izvršnog odbora Saveza jevrejskih veroispovednih
opština Jugoslavije i člana Saveza cionista Jugoslavije.
U vreme Aprilskog rata, mobilisan je kao rezervni
oficir, a nakon kapitulacije, odveden je u zaroblje-
ništvo u Nemačku. Tokom rata, bio je zatočen u zaro-
bljeničkim logorima: Ofenburg, Nirnberg-Oflag XIII
b, Osnabrik-Oflag VI c, Štrasburg i Barkenbrige. U
Osnabriku je, u drugoj polovini 1943, osnovan Logorski
univerzitet, na kome je Vajs držao predavanja iz opšte
istorije. Iste jeseni, formirano je i Antifašističko
veće. Vajs je bio član Izvršnog odbora i Sekretarijata
Izvršnog odbora Veća. U istom logoru, bio je glavni
urednik ilegalnog lista Tridesetsedmica. Nakon pre-
meštaja u logor Barkenbrige, uređivao je list 12. čas,
sa S. Jakovljevićem i S. Karaoglanovićem. U Holokaustu
je izgubio majku, suprugu, sina jedinca i više članova šire porodice.

Nakon povratka u zemlju, radio je u Državnoj komisiji
za utvrđivanje zločina okupatora i njegovih pomagača
(1945-1948). Bio je rukovodilac operativnih, stručnih
i istraživačkih poslova i učesnik u redakciji
publikacija Komisije. Učestvovao je u pripremi i
obradi jugoslovenskog optužnog i dokaznog materijala
za suđenje u Nirnbergu i drugim procesima protiv
ratnih zločinaca u zemlji i inostranstvu. Kao član
jugoslovenske delagacije na Nirnberškom procesu,
proveo je nepunu godinu dana u Nemačkoj (1946). Radeći
na tim poslovima, pripremio je veliki broj studija i
elaborata i postao vodeći stručnjak za međunarodno
krivično pravo u zemlji.
Učestvovao je u pripremi nacrta propisa o krivičnim
delima protiv čovečnosti i međunarodnog prava za
izradu Krivičnog zakonika 1951. Tokom 1955, bio
je stručni savetnik pri Jugoslovenskoj ambasadi u
Vašingtonu, u postupku za izručenje ratnog zločinca
Andrije Artukovića. Bio je saradnik više stručnih
grupa i komisija pri Državnom sekretarijatu za
inostrane poslove. Učestvovao je u pripremi materijala
koje je Jugoslavija poslala na suđenje ratnom zločincu
Adolfu Ajhmanu, koga je Vajs saslušao u toku sudskog
postupka. Posle napada na Jugoslovensko predstavništvo
u SR Nemačkoj 1962, Vajs je sarađivao na prikupljanju
materijala za optužnicu.
Od 1947, angažovan je kao honorarni nastavnik na Prav-
nom fakultetu u Beogradu. Docent na predmetu Opšta
istorija države i prava postao je 1953, vanredni profe-
sor 1955, a redovni 1961. Jedan je od osnivača Instituta
za pravnu istoriju na Pravnom fakultetu u Beogradu i
pisac njegovog prvog statuta. Na Višoj školi Ministar-
stva unutrašnjih poslova FNRJ, u periodu 1950-1953, pre-
davao je Međunarodno pravo, što je predavao i školske
1957/58. na Višoj upravnoj školi za unutrašnje poslove.
Na Visokoj školi političkih nauka u Beogradu, bio je
stalni honorarni nastavnik za predmet Razvitak civili-
zacije, od školske 1960/61. Ciklus predavanja iz istorije
prava održao je na Pravnom fakultetu u Sarajevu 1956/57.
Na poziv Odeljenja za istoriju, na Filozofskom fakulte-
tu u Beogradu održao je predavanja: o jevrejskoj istoriji od
buržoaskih revolucija do savremenog trenutka; o Ajhma-
novom procesu; o Holokaustu (1959-1961).
Od osnivanja Instituta za međunarodnu politiku i pri-
vredu 1948, pa do decembra 1952, rukovodio je Sekcijom
za međunarodno pravo. U Institutu društvenih nauka, u
okviru koga je organizovao Odsek za opštu istoriju 20.
veka, od juna 1960, bio je viši naučni saradnik
Kao šef ili član delegacija, učestvovao je na više
međunarodnih skupova: Međunarodno krivično pravo
(Nirnberg 1946, Brisel 1947), Kongres demokratskih
pravnika (Brisel 1947), Međunarodni komitet za Auš-
vic (Frankfurt 1957), Svetska federacija bivših bo-
raca (Bad Godesberg 1960).

 
Bio je član: Saveta za zakonodavna pitanja pri Savetu
za zakonodavstvo i izgradnju narodne vlasti Vlade FNRJ
(1951), Komisije za proučavanje međunarodno-pravnih
obeležja NOB (1954-1955), Komisije za prikupljanje i
objavljivanje međunarodno-pravnih akata Jugoslavije u
periodu 1918-1941, Udruženja pravnika, SUBNOR-a.
Po povratku iz zarobljeništva, povereno mu je da, sa
saradnicima, obnovi rad Saveza jevrejskih opština Ju-
goslavije, čiji je potpredsednik bio 1945-1948, a pred-
sednik od 1948. do smrti. Zahvaljujući njegovom naporu
i autoritetu, u tom periodu pokrenuti su Jevrejski pre-
gled (1950) i Jevrejski almanah (1954), osnovan je Jevrej-
ski istorijski muzej i započeto je prikupljanje arhivske
građe, objavljene su publikacije Zločini fašističkih
okupatora i njihovih pomoćnika protiv Jevreja u Jugos-
laviji (1952) i Dubnovljeva Kratka istorija jevrejskog
naroda (1962). Podsticao je rad omladinskih klubova,
horova, socijalnih ustanova.
Posebno se starao o vezama sa svetskim jevrejskim or-
ganizacijama (World Jewish Congress, American Joint Distribution
Committee, Conference on Jewish Material Claims
against Germany, Standing Conference of European Jewish
Community Services) i sa organizacijama jugoslovenskih
Jevreja u inostranstvu. Kao delegat jugoslovenskog
Saveza, učestvovao je na evropskoj konferenciji Svet-
skog jevrejskog kongresa u Parizu 1945. Bio je član
Izvršnog odbora Svetskog jevrejskog kongresa.
Objavljivao je radove iz sledećih oblasti: opšta
istorija (pravna, politička i kulturna), međunarodno
krivično pravo s akcentom na problemu ratnih zločina
i zločina protiv čovečnosti tokom Drugog svetskog
rata, prava čoveka, istorija Jevreja i njihov položaj u
socijalističkoj Jugoslaviji.
Savez je, u znak zahvalnosti, Vajsu podigao spomenik na
Jevrejskom groblju u Beogradu. U kibucu Gat, u Izraelu,
zasađena je šuma, a njegovo ime nose Dečije zabavište
Jevrejske opštine Beograd i Jevrejski dom u Skoplju.

VAŽNIJA DELA:
La Repartition des dommages causés par une guerre criminelle, Bruxelles 1947;
A Historical and Criminalistic Inquity into the Nature of the International Crime, AMLS, 1948;
Zločin genocida u međunarodnom krivičnom pravu, MPr, 1948;
Pregled međunarodnih ugovora i drugih akata od međunarodno-pravnog značaja za Srbiju od 1800-1918, Beograd, 1953;
Jevreji u novoj Jugoslaviji, JeA, 1954; Rad Komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, APFB, 4, 1961;
Osnovi opšte istorije države i prava I, Beograd 1962. (sa Lj. Kandić);
Razvitak civilizacije I-V, Beograd, 1961-1964;
Zločini fašističkih okupatora i njihovih pomoćnika protiv Jevreja u Jugoslaviji, Beograd 1952 (autor predgovora).

IZVOR: Matična knjiga rođenih, Jevrejska opština Zemun

LITERATURA:
Ljubica Kandić, Dr Albert Vajs 1905-1964, JIČ, 1964, 2, 157-158;
Albert Vajs, JPr, g. XV, 1964, 3-4, 3-8;
Albert Vajs 1905-1964. Spomenica, Beograd 1965, 13-24, 27, 55, 58, 66, 89-90, 100;
Dragomir Stojčević (ur.), Zbornik radova iz pravne istorije posvećen Albertu Vajsu, Beograd 1966, 5;
Jaša Romano, Jevreji Jugoslavije: 1941-1945: žrtve genocida i učesnici NOR-a, Beograd 1980, 297-299, 503;
Danilo Fogel, Jevrejska zajednica u Zemunu: hronika (1739-1945), Zemun 2007, 34-35;
Mladenka Ivanović, Jevreji u Jugoslaviji (1944-1952). Kraj ili novi početak, Beograd, 2009, 94, 107-108.

A. Rafailović