BEOGRAD

Glavni grad SR Srbije i SFR Jugoslavije

Na keltskom: Singidunum, u rimsko vreme Alba graeca, u tursko vreme Tarla Cihad, u

mađarsko vreme Nándor-fenérár, u jevrejskim izvorima Belogrado.

Grad do 1521. godine

Prvu tvrđavu iznad ušća Save u Dunav su sagradili Rimljani, ali je naselje postojalo, kako se pretpostavlja već nedugo posle povlačenja Panonskog mora.

Kelti su u ovu oblast stigli u 3. v. pre naše ere, a pretpostavlja se da je jedno od njihovih plemena – Skorci – izgradilo (ili osvojilo) grad i nazvalo ga Singidunum; postoji objašnjenje da reč znači “grad na vodi”. Prodiranje plemena iz Azije i istočne Evrope, poznato pod imenom Seoba naroda, zaustavljeno je privremeno snagama Rimskog carstva. Car Trajan je grad osvojio 127. godine pre n.e. i pripojio ga provinciji Meziji. Grad je imao dobre uslove za brzi razvoj. Pored položaja na vodenim putevima i na raskrsnici kopnenih puteva, grad je imao plodno područje, pa su njegovi žitelji mogli da se bave zemljoradnjom i stočarstvom. U 3. veku n.e. podignut je grad na stepen rimske kolonije. 441. godine okupirali su ga Huni, pod vođstvom Atile, porušili ga i srušili raniju kulturu. Hunska država nije bila dugovečna, pa je u toku 5. veka grad prešao iz ruku jednog u ruke drugog varvarskog plemena. U početku 6. veka prelazi pod vlast Vizantije. Car Justinijan je počeo da podiže grad, ali nije uspeo mnogo da učini – avarska plemena su ga dva puta osvajali krajem 6. veka. Na kraju su Vizantijci pobedili i nastavili da razvijaju grad. Ništa se ne zna o sudbini grada od 630. do 878. godine kada se prvi put pojavljuje njegovo slovensko ime Beograd, naime, posle pada u ruke cara Semjona, Borisovog sina. Grad je menjao gospodare još nekoliko puta. Vizantija je vladala njime ponovo do kraja 12. veka kada je postala mađarski grad. Srbi su njime ovladali prvi put 1284. godine u vreme kada je predat u ruke Dragutina, sina cara Uroša, kao venčani dar od tasta, kralja Stefana V, ali samo za vreme njegovog života, što će reći do 1316. godine, nakon čega je ponovo postao mađarski grad. 1403. godine je potpisan ugovor između Mađara i kneza Stevana Lazarevića.

Srpska kneževina je služila kao neka vrsta odbrambenog zida između Mađara i Osmanskog carstva koje je tada u tom delu Evrope počelo sa osvajanjima. Srpska vlast nad Beogradom se završila posle 24 godine, pa je grad ponovo potpao pod Mađare. Trinaest godina kasnije je počela opsada Beograda pod Turcima koji od tada mnogo puta pokušavali da ga osvoje (1440, 1456 i 1459. godine, kada su osvojili grad Smederevo), sve dok u tome nisu uspeli 29. avgusta 1521. Time je pred Turcima otvoren put ka severu, prema Budimu koji je pao u njihove ruke 1541. godine.

Od osmanskog osvajanja pa nadalje

Turci su Beograd obično nazivali TARLA DŽIHAD “Polje (grad) svetog rata”. Odmah posle osvajanja su, prema svom običaju, preselili mnoge od stanovnika, iz svih slojeva i vera, u Carigrad kako bi ga naselili i razvili. Beograd je pripojen smederevskom sandžaku, kao delu Rumelijskog vilajeta. Turci su želeli da postanu omiljeni mesnom stanovništvu zbog čega su im davali izvesne privilegije. Osmanski zakoni su priznavali postojanje jednobožačkih vera kao što su hrišćanstvo i jevrejstvo. Njihova prava i dužnosti su utvrđeni u saglasnosti sa feudalnim poretkom. Sva njihova imovina je bila zapisana u posebne knjige, poput verskih zadužbina (vakufa); mogući su bili najmovi i “zimijama” nemuslimanskom stanovništvu, uključujući i Jevreje. Porezi su razrezivani na sve stanovnike, ali potlačeni narodi, što će reći nemuslimani, plaćali su dodatne poreze. Turci su izvan tvrđave našli razvijeno naselje, sa kućama i sa malim pristaništima, jednim – vojnim na obali reke Save, a drugim – trgovačkim na obali Dunava, sa veštačkim zalivom od oko 50 lađa. Do 1541. godine grad se nije razvijao zbog toga što se nalazio na liniji fronta. Sa osvajanjem Budima, oba su se grada našla ponovo pod istom vlašću. Beograd je tada postao veoma važan trgovački centar u toku perioda od 150 godina. Pokretači trgovine i zanatstva su bili Dubrovčani, Jevreji i Jermeni. Tokom 16. i 17. veka je grad primio nove stanovnike. U tom periodu su se u Beogradu izmešali mnogi sa hrišćanskog Zapada, ali i sa muslimanskog Istoka. Dunavom, drugom rekom po dužini u Evropi, plovile su lađe od grada Ulma, kraj Beča, Presburga (Bratislave), Budimpešte i Beograda na istoku, pa sve do Crnog mora. Povoljan geografski položaj je Beogradu mnogo koristio, ali povremeno i štetio. Sredinom 17. veka grad je imao oko 12.000 porodica.

Avgusta 1688. godine, austrijska vojska je stigla do Beograda. Bavarski knez Maksimilijan Emanuel je počeo opsadu grada, a borbe su trajale oko mesec dana. Grad je pao u ruke Austrijanaca u septembru i ostao u njihovim rukama oko dve godine. U oktobru 1690. godine Turci su ponovo ovladali gradom. Prema mirovnom ugovoru koji je potpisan u Sremskim Karlovcima 1699. godine, ceo smederevski sandžak, uključujući i Beograd, priznat je kao deo pod turskim suverenitetom, izuzimajući Budimski pašaluk. Obe velike sile su ostale nezadovoljne tim sporazumom. Turci su želeli da vrate izgubljene oblasti, a Austrijanci su želeli nova osvajanja. Tako su Austrijanci avgusta 1717. osvojili grad i vladali njime do 1739. Pod rukovodstvom kneza Eugena Savojskog, Austrijanci su proterali Turke, tadašnje stanovnike grada, pomažući i podstičući naseljavanja hrišćana. Bavili su se obnovom grada. Glavne promene su pretrpela muslimanska groblja nad kojima su izgrađivane kuće i preduzeća što je svakako povredilo osećanja Turaka.

1739. godine grad je predat Turcima bez borbe. 7. oktobra 1789, dakle, jednu godinu posle prvog osvajanja grada, Austrijanci su ponovo stigli do njegovih zidina. Turci su se povukli, pa je hrišćansko stanovništvo preplavilo grad. Posle dve godine se ponovo promenilo stanovništvo Beograda jer su se Turci vratili.

Jevreji u Beogradu

Čini se da jevrejska zajednica Beograda postoji još od vremena Drugog hrama, tokom svih godina kada je postojao sam grad. Jevreji u Beogradu nisu slavili praznik Purim 14. adara, nego 15. kao u Šušanu, Jerusalimu i u gradovima u kojima su prebivali u vreme Jehošue ben Nuna (Isus Navina), a koji su bili opasani zidovima. Jevreji su se doseljavali u grad iz raznih gradova Turskog carstva. Tokom vremena su se priključile porodice i iz Italije, Austrije i Mađarske. Broj Jevreja je rastao uporedo s rastom stanovništva u gradu. Jevreji su aktivno uzimali učešća u pretvaranju malog naselja u razvijeno trgovačko središte.

Čini se da su mar Šaul i mar Josef, izaslanici Hasdaja ibn Šapruta, državnika iz Kordove u muslimanskoj Španiji, prošli kroz Beograd na putu za Bugarsku i Kaspijsko more u 10. veku. Postoje pretpostavke da su se neki Jevreji iz zemalja kroz koje su prošli krstaši naselili balkanske gradove, pa tako i u Beograd.

Kada je u Zapadnoj Evropi harala crna smrt, a Jevreji bili okrivljeni kao trovači bunara, Jevreji izbeglice su doplovili Dunavom i naselili se u Beogradu i gradovima Bugarske, što su činili i posle izgnanstva iz središnje Mađarske 1376. godine i iz Bavarske 1470. godine. Učestvovali su u privrednom razvoju i povezivali se sa drugim zemljama. Privredni procvat grada je nastao kao posledica turskih osvajanja i prodiranja na sever Evrope, daleko od linije fronta, što je predstavljao jedan od razloga za naseljavanje mnogih naroda, pa i Jevreja.

Carigradski dvor, zvani “Visoka porta”, Beogradu je dao neku vrstu mesne autonomije, kao što je i Jevrejima dodelio pravno-sudsku autonomiju. Do osmanskog osvajanja Beograda, Jevreji su stanovali na obalama reke Save. Turci su, kao što je rečeno, preselili deo beogradskog stanovništva u Carigrad za vreme vlasti sultana Mehmeda II koji
je osvojio Carigrad 1453. godine. Doseljenom stanovništvu iz evropskih gradova, pripadnicima raznih vera i društvenih slojeva, Mehmed je dodelio prava da bi ojačao njihovu vernost. Bilo je i takvih koji su se svojevoljno preseljavali radi dobijanja posebnih prava, dok su druge preseljavali prema sultanovoj zapovesti i nazivali “surgunima” (surgun – proteran,
izgnanik). Bilo je među njima i Jevreja iz Beograda. 1540. godine je u Carigradu bilo šesnaest porodica beogradskih Jevreja od kojih je posle pet godina ostalo samo osam.
Oni koji su ostali u svom gradu prešli su, sredinom 16. veka, sa obala Save na obale Dunava da bi bili bliži trgovačkom centru i pristaništu, kao i kasarnama, što će reći, mestima koja su im mogla obezbediti posao. Tamo su izgradili svoju četvrt. Vreme gradnje jevrejske četvrti pored obala Dunava (Jalija) može da se datira prema poslatom pismu sa rabinskim pitanjima rabi Hajimu Šabtaju u Solun 1610. godine u kome je podrobno opisano jevrejsko naselje. Jevrejin, o kome je reč u tom pismu, imao je dvospratnu kuću pokrivenu ćerpičima, sagrađenu pre pedeset ili više godina “od dana kada je izgrađeno jevrejsko dvorište...”. Iz toga proizlazi da je jevrejsko naselje počelo da se gradi sredinom 16. veka. Prema onom što je napisano, vlasniku imanja je bilo dozvoljeno da gradi „u vazduh, do visine neba“, što će reći da mu je bilo dozvoljeno da gradi u visinu po svojoj volji, što je on i iskoristio, pa je dodao još dva lakta iznad krova svog suseda (što je dovelo do spora). (Podaci prema Responsi, Torat-hajim, 34.)

Tako su beogradski Jevreji svoje naselje izgradili pod zidinama tvrđave na obali Dunava, kao što je rečeno, u kraju koji je na turskom nosio naziv Dortjol, a koji je narod nazivao Dorćol (raskršće četiri puta). Središte četvrti je bilo na raskrsnici današnjih ulica 7. jula i Cara Dušana. Kuće su bile skrivene iza drvenih taraba ili dosta visokih kamenih ograda. U sredini između dva dvorišta je bio „javni put, kraljevski put, dovoljan za prolaz dvoja kola; kuće u dvorištu su bile udaljene otprilike 20 lakata, osim puta na javnom dobru koji je u sredini“. Skoro da se nisu ni videli prozori prema ulici. Nasuprot tome, prema dvorištima kuće otvarali su se prozori i „kapidžici“ – mala vrata, pa je celom četvrti moglo da se prođe, a da se ne izađe na ulicu.

U središtu četvrti su se nalazile sinagoga, škola „Talmud tora“, kao i kupatilo sa ritualnim kupatilom. Ovaj tradicionalni model naselja možda ukazuje na želju Jevreja da se izdvoje što svakako nije bio izraz njihove zatvorenosti prema narodima koji ih okružuju jer su i oni stanovali izdvojeno – svaki narod u svom naselju. Zemljište je bilo vlasništvo vakufa koje je izdavano po sistemu „mukate“, dakle po principu izdavanja nekretnina u najam sa određenim plaćanjem unapred. U okolini Dunava su stanovali i Turci, Jermeni, Grci i Arnauti (Albanci), svaki u svom naselju, a ulice su nosile imena prema svojim stanovnicima. U svakom slučaju, Jevreji nisu tada nosili bilo kakva osećanja manje vrednosti. Kupovali su i prodavali robu od inoveraca; bili su posrednici nekretnina i njihovi iznajmljivači; radi svojih poslova su sa Turcima u gradove, na sajmove i vašare, pa su se čak služili njima u svoju odbranu, a s vremena na vreme su im oni i svedočili pred jevrejskim sudom; s druge strane, Jevreji su imali prava da se žale na Turke i da ih optužuju pred šerijatskim sudom.

Prema izveštajima stranih putnika, obalni pojas oko Dunava je bio mnogo niži nego što je danas. U vreme povodnja, voda reke je stizala do glavnog trga Dorćola, pa je stanovništvo trpelo od poplava skoro svake godine.

Putnik Dernšvam je zapisao 1553. godine da u gradu žive Turci, nešto Jevreja i Srba, a da se tu nalazi i nešto mađarskih zarobljenika, dok je [drugi putnik] Pigafeta je opisao 1567. godine deo grada pored Dunava sledećim rečima: „U podnožju pomenutog brda, u pravcu istoka, izvan zidina grada ima mnogo kuća Turaka, Jevreja i Srba i dosta dućana, trgovaca iz Raguze i drugih. Ovaj deo grada je najživlji, pun trgovačkih radnji“. Tokom 1573. i 1578. godine boravio je u Beogradu Gerlah[1] koji je pisao da u gradu stanuju mnogi Jevreji nemačkog, italijanskog i španskog porekla i da svi pohađaju jednu školu. U „popisu“ iz godine 1582. pojavljuje se samo 22 Jevrejina i otuda pretpostavka da su ostali bili korisnici privilegija zbog čega nisu bili uključeni u spiskove za naplaćivanje harača, tj. glavarine. 1587. godine je putnik Lovnau video većinom niske kuće u gradu sa širokim i dugačkim ulicama, ali punih blata. Grad je bio opasan dućanima i tezgama, a bilo je u njemu i lepih džamija i dosta hanova. On je video i hrišćanske crkve i sinagoge (kako navodi u množini). Isto tako je u gradu bilo hamama, a u dućanima se moglo kupiti sve što čovek želi, prema modi u gradovima Španije i Nemačke.

Od osvajanja Budima, proširile su se mogućnosti veza među Jevrejima – žiteljima Carigrada, Soluna i Adrianopolja na jugu do mađarskih gradova na severu i između dva grada izvan carstva, posebno na zapadu i jugozapadu – između Venecije i Dubrovnika. 31. maja 1542. godine su Šlomo, Jevrejin iz Beograda, i njegov drug Jehuda Kalderon iz Dubrovnika zatražili da se uporede njihova plaćanja poreza sa onim što plaćaju trgovci Firence, i to prema privilegiji koja im je dodeljena 1532. godine. Šlomo i Jehuda su se sa svoje strane obavezali da svoju robu prevoze tokom 10 godina kroz dubrovačku luku. U jevrejskim dokumentima se govori o vezama Jevreja Beograda i njihove braće iz Sofije i iz Budima. U tim dokumentima je pomenut sledeći događaj: Među skupinom Jevreja koja je plovila iz Beograda ubijena su trojica. Stvar je stigla do rabinskog suda u Beogradu koji je skupljao svedočanstva o ubistvu kako bi dao razrešnice za brak “vezanicama”. Data su tri svedočanstva krajem 1546. godine. Sudila su trojica dajana (prisuditelja) koji su se smenjivali, tako da znamo ne samo imena ubijenih, već i imena svedoka i imena petorice dajana, što svedoči o obimu jevrejske opštine u to vreme. Ima i svedočenja o gubitku života Jevreja na trgovačkim putevima u 16. veku. 20. januara 1565. naredio je sultan Sulejman Veličanstveni istragu o ubistvu šestorice jevrejskih izaslanika done Grasije Mendes-Nasi koji su došli u Beograd njenim poslovima, ali su tokom plovidbe iz Beograda na istok ka Vidinu ubijeni na palubi lađe. 1568. godine je poslovno boravio je Mordehaj ben Jahid, stanovnik Beograda u Sofiji. Na putu svojoj kući, kada je bio u društvu dvojice Turaka, zameo mu se trag, a njegova žena je bila u položaju „vezanice“. Tek je 1573. godine dobijeno svedočanstvo o njegovom ubistvu koje je dao Jaakov Jafe Aškenazi koji je putovao s turskim karavanom iz Sofije u Skopje i čuo od turskog roba da je njegov gospodar ubio „Jevrejina iz Beograda“.

1579. godine Beograd je bio zahvaćen epidemijom kuge. Većinom su zaraženi muslimani od kojih su mnogi i umrli. Smrtnost među Srbima i Jevrejima je bila mnogo manja.

Devedesetih godina 16. veka je neki Jevrejin u Budimu ostavio nalog svom prijatelju da ga prenese u Beograd i preda njegovom posredniku koji je tamo stanovao. Pre polaska mu je naredio da se priključi jednom naoružanom stražaru i da se ne miče i ne odvaja iz njegovog društva. Usred puta, u jednoj od kula u kojoj su zastali da prenoće, Jevrejin je zaspao, a kada se probudio, video je da je cela družina već otputovala. Tada je uzjahao svoga konja i pojurio za družinom, ali pre nego što ih je stigao, napali su ga razbojnici i oduzeli mu sve depozite. Navodimo još jedan primer o stanju na drumovima kojima su u to vreme putovali trgovci: Jevrejin, žitelj Sarajeva, putovao je u Budim svojim poslovima, i tamo se teško razboleo. Zamolio je svoju ženu da dođe da mu pomogne. 25. adara 5.405. (1645), bračni par je otputovao za Beograd, a pošto [bolesni suprug] nije mogao da jaše, doveli su ga u Beograd na kolima, vezanog za svoju postelju. Iz 1650. godine datira sačuvan opis puteva koji vode iz centralne Evrope za Jerusalim. Većinom bi karavan bio organizovao u Beču: “...i uglavnom treba se opremiti pasošem od slavnoga cara a to i ne staje mnogo... Iz Svete opštine Beča putuje se lađom po reci koja se zove Dunav do Svete opštine Ofen koja se turski zove Budon (Budim)... a u Svetoj opštini Ofenu pita se i traži družina, tj. karavan, pa će trojica po trojica zajedno unajmiti po jedna kola u koja će lako utovariti svoje pokretnosti. Kola su odozgo otvorena, a sa strane zatvorena od slame zbog kiše. Za trojicu u takvim kolima do Svete opštine Beograd treba platiti 6 carskih talira, a putuje se 9 dana. Od Svete opštine Beograda do Sofije se plaća za trojicu isto tako 6 talira.” (Putovanja za zemlju Izrael Jevreja doseljenika – Masaot Erec Jisrael šel olim Jehudim, Tel Aviv 1946, str. 272).

Hahami, rabini i dajani

Ispitivanjem imena beogradskih Jevreja u 16. veku može se ustanoviti njihovo poreklo. Četrdesetih godina su dajani u opštini bili Moše bar Nahman, Jehuda bar David, Josef bar Jichak, Josef Bahar i Josef Bahamar Daniel Varon. Na jedan dokument su se se potpisala “desetorica iz zajednice Svete opštine Belogrado”, ali data imena nedostaju. U osmanskim poreskim knjigama iz 1560. godine se pominje svega 7 Jevreja (5 oženjenih a 2 neoženjena) koji su imali tradicionalna imena. 1596. godine se u Beogradu pojavljuju sledeća prezimena: Sakamiš, Mežulam, Galdit[2], Halfi, Hakim i Adanja[3]. U to vreme je počeo privredni procvat od čega su koristi imali i Jevreji. Turci su im dali ugledne službe, a porezi su bili manji od onih u Solunu. Zahvaljujući znanju stranih jezika, nekoliko Jevreja je služilo u konzulatima kao prevodioci, uživajući prava koja su proizlazila iz ugovora o kapitulacijama.

Od kraja 16. veka, jevrejske opštine u Beogradu su imale socijalne ustanove i društva za pomoć siromašnih. Sara, udovica Jaakova Sakamiša, ostavila je putem testamenta nešto od svoje imovine za sirotinju Zemlje Izraela i 1000 dukata za “Društvo Bikur Holim (Poseta bolesnika) Svete opštine Belogrado”. 1608. godine se takođe pominje Društvo „Bikur Holim“ u testamentu Avrahama de Kalo koji je zaveštao “da se društvu ‘Bikur Holim’, odavde iz Belogradoa, da 2.000 dukata, uz odeću rabi Šmuela Manoa, koji se kod njega nalaze; da se sve proda i šta god dobije preda pomenutom društvu”. Ni Avraham de Kalo nije zaboravio Zemlju Izraela, pa je tako zaveštao “da se sirotinji Zemlje Izraela pošalje 200 zlatnika”.

O uređenoj jevrejskoj opštini na početku 17. veka svedoči zanimljiv slučaj koji se tiče čuvanja skromnog ponašanja pojedinca. Beogradjani su dobijali pisma i druge poštanske pošiljke. Jednom, kada je pismonoša stigao u grad, došao je neki Jevrejin i preuzeo pisma, ali ih nije predao onima kojima su bila namenjena. Na to je tumač zakona iz Soluna odgovorio veoma ljutito, rekavši da nema sumnje da otkrivanje tajni nanosi čoveku veliku štetu, ako ne u novcu onda u drugom, i zato prestupnika treba kazniti, “a ostali neka čuju i neka vide; a po onome što mi je rečeno, bilo je to u gradu Belogrado, neka ga Bog sačuva, slavnome kod nas, pošto je to veran grad u kojem sam našao zakon i pravdu" (response Torat Hajim, & 47). Kao stanovnici Beograda, Jevreji se pominju 1608. godine, pored Hendl de Kalo i njenog muža Avrahama Sfaradija, javlja se oko 30 prezimena od kojih je, nakon dva pokolenja, malo preoostalo, kao na primer: Kabaljero, Prinsipal, Sintron, Eli, Miranda, Trinki, Ješurun, Tomaš, Paltiel. Dve godine kasnije se u dokumentima pojavljuju imena sledećih dajana: Ben Hananija, Zevulun, Danon i Hakoen. U to vreme je službovao kao rabin Jisrael Aba.
Posle njega je u Beogradu službovao rav Meir ben Avraham Andžel, rođen u Sofiji. On je rukopoložen u Cfatu (Safedu), a delovao je pre toga u Sofiji i Carigradu. Rav Andžel je autor knjiga “Kešet nehuša” (1593), “Masoret habrit” (1619) i “Masoret habrit hagadol” (1622). U starosti se iselio u Zemlju Izraela. Od 1617. do 1642. godine službovao je kao glavni rabin opštine rabi Jehuda Lerma, rođen 1580, koji je stekao naziv “rav muvhak upaskan ga dol” (odličan rabin i veliki tumač zakona). U njegovo vreme je u Beogradu osnovana čuvena ješiva - talmudsko učilište. Pored rabi Lerme službovali su I sledeći hahamimi: David Baruh, Jona de Avero, šaul Faradži, Moše Mačoro, Avraham Hananija, nazivan “velikim svetlilom, odličnim sudijom, velikim i silnim”, i Avraham Hakoen. Ovaj poslednji je umro 1641. godine i na njegovom grobu piše: “Ako zapitate čije je ovo obeležje / savršenog mudraca / skromnog, pobožnog, poštovanog učitelja našeg i rabina rav / Avrahama Hakoena .../ koji je umro utorak, u 29. u mesecu / nisanu godine 5401". Učenik i naslednik rabi Jehude Lerme u rabinskoj časti je bio Sinha ben Geršon Hakoen koji je u Veneciji, 1647. godine objavio responze svoga učitelja pod naslovom “Pletat bet Jehuda”, naglasivši u predgovoru da je njegov učitelj napisao mnoge knjige koje su sadržavale oko 40.000 odgovora, a koje su uništene “u požaru koji je Gospod zapalio u ovom gradu, slavnom Beogradu, neka ga Bog sačuva; sve je spaljeno i ništa nije ostalo… A danas, ja, njegov mali učenik, potrudio sam se i tragao u rupama i procepima i našao 29 odgovora koji su se nalazili u posedu domaćina iz ovog grada, pa sam odlučio da ih sakupim u knjigu…”. Simha Hakoen je bio izuzetna i čuvena ličnost i izvan granica svoga grada. On je sakupio sva imena u postojećim brakorazvodnim presudama, te je 1657. godine objavio u Veneciji “Sefer šemot” (Knjiga imena). Rabi Simha je dobro znao i nemački i španski.[4] U svom književnom radu su ga pomagali učeni ljudi koji su tada delovali u Beogradu, a to su Ašer Zevulun, Jehuda Kalderon, Josef Aseo i Aharon bar Da vid Aškenazi. Prva trojica su umrla u Beogradu, a četvrti se iselio u Zemlju Izraela i umro u Jerusalimu. U vreme službovanja Simhe Hakoena, u Beograd je stigao jedan od najvećih rabina generacije, rav Šimšon Hajut. On je stigao u leto 1655. ladjom, u subotnju noć, ali je pre zore umro od kuge, te je s velikim počastima zahranjen u nedelju. Simha Hakoen je pozvan 1668. godine u mađarsku prestonicu, ali pošto je u Budimu saznao da važi pravilo prema kome u službi glavnog rabina ne može da bude čovek koji u mestu ima rodbinu, a rabi Simha je tamo imao rođake, vratio se u Beograd gde je umro u svojim najboljim godinama. Njegovu stolicu je nasledio zet Josef Almosnino. On je bio sestrić Jehude Lerme i učenik Jaakova Hagiza u Jerusalimu gde je učio kod kabaliste i šabatijanskog vođe Natana is Gaze (koji je umro i bio sahranjen 1680. godine u Skopju, v. odrednicu). U Beogradu su u to vreme delovali sledeći hahami: Jichak Albalag, Moše Nahman, Šlomo Trinki, Elija Aharon, Hajim Koen, David Ruso, Moše ben Mihael Hakoen i Josef ibn Danon koji je službovao i kao lični sekretar rabi Josefa Almosnina. Jevrejska opština je tada imala oko nešto više od sto članova.

Odjeci šabatijanskog pokreta

Dogodilo se da je neko od hahama okrivio rava Almosninoa za šabatijanske ideje i propovedi, kao i da je subotom tobože javno propovedao sramne reči. U njegovu odbranu je stao rabi Hakoen uz posebno tople reči: “Josef je ... borac u ratu za Toru ... koga vređaju, ali koji ne vređa, koji čuje uvrede, ne odgovara ni rečju ... on je među miljenicima ... našeg poštovanog učitelja i rabina Josefa Almosninoa...” (knjiga responsa Šaara Efrajima). Pa ipak, čini se, da je u tome bilo zrno istine: Jevrejska opština Beograda, kojoj je tada na čelu bio rav Josef Almosnino, poslala je dva izaslanika Šabetaju Cviju, a rabi je svojom rukom prepisao dva raspisa Natana iz Gaze, šaljući ih drugim opštinama. Treba istaći da je rabi J. Almosnino dao svedočanstvo o smrti Šabetaja Cvija po molbi njegove žene – vezanice nekog
Joheved: Rabi je prihvatio svedočenje nekog muslimana, stanovnika Berata (“Arnaut Belogrado” u Albaniji), koji je bio prisutan u vreme bolesti, smrti i sahrane Šabetaja Cvija. (v. „Cijon“ 17, 1952, str. 75-78.). U vreme Almosninovog službovanja, u Beograd su stigli “vernici” Šabetaja Cvija, čak i posle njegovog prihvatanja islama, članovi sekte “Denme”, uglavnom iz Soluna, koji su bili isključeni iz jevrejske zajednice: “Onaj ko je prešao u drugu veru ne može više da stavi na sebe uleras Jevreja.... pa čak i ako hoće da ga stavi, stanovnici grada neće mu to dopustiti..." (Nehemija Hija Hajon, “Hacad Cvi”, list 37). Iz ovoga saznajemo da je „jevrejski ukras” nošen, čini se, s ponosom. A to je bilo vreme ograničenja u odevanju, pod uticajem tadašnjih rabinskih odluka, kao i prema propisima turske vlasti koja je želela da razlikuje muslimane i zimiju (hrišćane i Jevreje), ali Jevreji Beograda su zanemarivali te propise. Rabi Almosnino je u tim pojavama video opasnost od asimilacije. Tako je on pisao: “Vidimo svakoga dana ovde u gradu postupke koji se čine uprkos zabranama (rabinskim), koji se čak čine i pod pretnjom isključenja iz zajednice... Dolazi do prestupa, a nema nikog da otvori usta ili da mrdne krilima. Nekoliko puta su donete odluke i zaprećeno je isključenjem (harem) ovde u gradu ukoliko se dovode inoverci svirači i svirka svake vrste na veselja, svadbe i na gozbe prilikom obrezivanja, a još nekoliko puta je odlučeno da žene ne idu u kupatilo ili šetaju u kućama inoveraca sa zlatom i srebrom okićene i odevene u haljine izvezenim srebrnim nitima... I u jelu i piću, svake vrste jela od mesa, vina.... da se ne uznose pred narodima tuđim kako su bogati jer će zbog toga da se povećaju porezi i izdaci, kao i rasipništvo, pa će punim ustima ogovarati narod izraelski... i još mnogo takvih stvari prema kojima je ranije odlučeno da žene ne idu da šetaju van grada ili posećuju vrtove i bašte inovernika u samom gradu, a bez muškog društva, kako im se ne bi dogodila neka nepodopština...” (V. Responsa “Elu Bejehosat” & 4). Ko ove redove pažljivo čita, dobija jasnu sliku o materijalnom položaju Jevreja i o njihovom životu sa susednim narodima. Sredinom 17. veka, Jevrejska opština u Beogradu je postigla najviše u svom kulturnom, duhovnom i privrednom razvoju, a najviše zbog toga što je međunarodna granica bila
daleko od grada. Povlačenja Osmanlija su počela posle poraza pod kapijama Beča 1683. godine i produžila se do austrijskog osvajanja Budima (1686). Beograd je, kao što je rečeno, osvojen u septembru 1608, posle teške opsade koja je trajala oko mesec dana i tokom koje su vođene teške borbe. Samo je nekoliko Jevreja uspelo da se spasi iz grada i da nađe sklonište u gradovima Osmanskog carstva.

Razaranje i izgnanstvo

Najteže je bila pogođena jevrejska zajednica u Beogradu 1688. godine – sinagoga je opljačkana i srušena, stanovnici su proterani iz svojih kuća, opljačkani, odvedeni su goli putem dugim oko 180 km, tokom kojeg su napadani, i bivali sabirani u logor pored grada Osijeka. Odnos porobljivača, teška klima, bolesti i glad su ostavili velike i teške posledice na izgnanike i samo je četvrtina među njima je uspela da preživi dok nije stigao za njih otkup u novcu iz jevrejskih opština širom Evrope. Ovo proterivanje je bilo urezano u srca Jevreja Beograda koji su se svega sećali generacijama. U to vreme su ispevane i žalopojke koje su opisivale patnje i bol i one predstavljaju pouzdan izvor opisa događaja, pošto su pisci opisali ono što su na svom telu osetili. Rabi Josef Almosnino je umro u mestu svog izgnanstva, u Nikolsburgu (danas Mikolov u Čehoslovačkoj) 1689. godine, a ni sloj obrazovanih ljudi se nije nikada više vratio u Beograd posle otkupa (uglavnom su se naselili u Veneciji, Amsterdamu į Londonu). Šloma Monijana, koji je odveden u ropstvo u sedmoj godini života, usvojila je austrijska jevrejska zajednica, te je kasnije izabran za rabina i predsednika verskog suda Jevrejske opštine u Noj-Rausnicu gde je službovao od 1718. do 1750. godine. Rukopisi rabi Almosninoa su dospeli u ruke austrijskih vojnika koji su ih prodali Turcima, pa su tako stigli do Carigrada gde su pripadnici porodice otkupili iste i izdali 1711. i 1733. godine u dva toma pod naslovom “Edut bejehosa”. 1990. godine posle opsade koja je trajala 12 dana, Beograd je ponovo pao u turske ruke i skoro je sav razoren. Hrišćanski stanovnici su ga napustili, došli su Turci, a sa njima i šaka Jevreja koji su počeli da obnavljaju svoju opštinu. 1692. godine je u Beogradu kao glavni rabin službovao Šmuel Pinto iz Soluna. 1706. godine, kada je u Beogradu kao glavni rabin službovao Jichak Bahar Moše, grad su posetila dvojica izaslanika iz Jerusalima, Hajim Mordehaj Zeevi i Nisim Rozolijo, što ukazuje da je opština već bila stala na svoje noge. Uprkos malom broju Jevreja na početku 18. veka, čini se da je njihov privredni pa čak i politički uticaj bio znatan. Dokumenti govore o braći Avrahamu i Moši Albuharu; Avraham je bio predstavnik Di-Piriola, francuskog ambasadora u Carigradu, te je on bio taj koji je uspostavio i vodio veze između ambasadora i Ferenca Rakocia, vođe mađarskog ustanka (1703-1711) protiv habzburške kuće i feudalnog poretka, a koji je čak bio krunisan za kralja  1705. godine. Moše Albuhar je raznim povodima često putovao u Mađarsku, Vlašku I druge zemlje povodima. U to vreme su u Beogradu boravili mnogi trgovci i zanatlije iz Dubrovnika (hrišćani), zbog čega je mnogo kasnije, posle povratka Austrijanaca, uvedena zabrana njihovog boravka u gradu. Pre austrijskog osvajanja, 1717. godine, jevrejska opština je imala oko 250 članova, pored korisnika privilegija koji nisu bili ubeleženi u poreske knjige, a činili su gotovo četvrtinu lica koja su tamo boravila do 1688. godine.

Smena vlasti

Rat između Austrije i Turske je obnovljen 1716. godine. Knez Eugen Savojski je osvojio grad Temišvar, i stigao je pod kapije Beograda. Grad je bombardovan pet dana. 18. avgusta 1717. Beograd je pao i posle godinu dana je potpisan mirovni ugovor u Požarevcu po kome je Beograd ostao u rukama Austrijanaca. Time je počeo najduži period tokom kojeg grad nije bio u vlasti Osmanskog carstva: od 1717. do 1739. godine. Posle bitaka, Turska je sklopila
razne trgovačke ugovore sa Austrijom, tako da je Beograd kao pogranični grad postao i prolazna raskrsnica između Istoka i Zapada. U sefardskoj opštini je u to vreme službovao rav Moreno, a Aškenazi su se 1720. godine obratiti Volfu Jafe Margolijusu. U pozivnom pismu, potpisanom rukom desetorice najuglednijih pripadnika zajednice Aškenaza, zapisano je, između ostalog: „Okupivši se, mi, čelnici naroda, iz Svete opštine Aškenaza ovde u Beogradu... [naglašavamo] da su se od dana kada je kraljevstvo Edoma osvojilo grad izmešali svetlo i tama i nastala je potpuna zbrka... tako smo ostali bez pastira i kao grad bez zapovenika... Gospodine naš, ugledni i uzvišeni vođo, poštovani učitelju naš i rabinu naš, rabi Volf Jafe, vodite nas i budite nam čelnik i poglavar...“. Čini se da taj rabin, koji je tada već imao 63 godine, nije uspeo mnogo da učini u svojoj opštini, pa je umesto njega izabran jedan od potpisnika pozivnog pisma, Levi Jichak Jerušalami, a uz njega su službovali kao dajani Moše ben Avraham iz Treviča i Josef ben Mordehaj iz Nikolsburga. Predsednici dveju opština su tada bili David Neir Amigo u sefardskoj zajednici i Šimšon Frankl u aškenaskoj zajednici. Rabi Jichak Jerušalami je bio prihvaćen u krugovima obeju zajednica jer je odlično poznavao nekoliko jezika uključujući „aškenaski i sefardski“. 1724. godine su se među sobom posvađali članovi sefardske zajednice. O stanju u opštini je ostao sledeći opis: „Ovde u Svetoj opštini Beogradu, neka ga Bog sačuva, nalaze se dve opštine – Sveta opština sefardska, neka Bog sačuva njeno stablo, i Sveta opština aškenaska, neka Bog sačuva njeno stablo; svaka opština
ima za sebe posebnog rabina i pravednog učitelja“.

A godine 5484 (1724.) od stvaranja sveta, pale su teške reči usled svađe u Svetoj opštini sefardskoj te su nastale dve stranke. Obe stranke, jedna sa rabinom u kojoj je bila većina, a i druga, zamolile su rabina Svete opštine Aškenaza za pomoć i savet. Svađa se odužila i u njoj su glavnu reč vodili pripadnici stranke koja je bila sa rabinom aškenaske Svete opštine, pa je stvar stigla do vlasti inoveraca, tako da je načelnik grada zapovedio Svetoj
opštini Sefarda da se pomire, a ako to ne učine da će im on suditi. Posle izvesnog vremena je između dva rabina nastao mir, tako da su „zavladali ljubav i bratstvo kao nekada“. Kada je rav Moreno odlučio da se iseli u zemlju Izraela. Sakupio je svoju pastvu uz reči da će u Turskoj potražiti nekoga ko bi došao na njegovo mesto, ali mu to nije uspelo i stoga je savetovao da privremeno prihvate „odličnog dajana, poštovanog učitelja našeg i rabina rav Levija Jerušalamija, neka ga očuva Milostivi i spasi, a on neka vas poučava i neka vam sudi jer poznaje naš jezik i odlično zna naše običaje...“. Na putu za Jerusalim, rav Moreno se zaustavio u Carigradu i odatle poslao pismo u Beograd: „Tražio sam vam već sefardskog rabija i nisam našao nikoga ko bi hteo da pođe i ko bi odgovarao svim vašim potrebama“, pa im zato preporučuje da se i dalje zadovolje rabinom Jerušalamijem. Do praznika Hanuke 5489 (kraj 1728.), pomenuti rabin je službovao dobrovoljno kao vršilac dužnosti sefardskog rabina kada je objavio da više ne može da služi dvema opštinama i dao im rok od osam dana, ali pošto nisu našli zamenika, došli su do sledećeg zaključka: „Tu je sa nama danas savršeni mudrac, odličan sudija... nema boljeg od njega; čak i ako bismo dalje tragali, ne bismo našli nikoga kao što je on, a skoro je sasvim sigurno da u ovu zemlju ne bi došao rabin iz Turske ukoliko ne bismo potrošili mnogo novca, a mi nismo u stanju [za to].“ Nakon toga su odlučili da ustoliče Jerušalamija za svog rabina. Vreme službovanja pomenutog rabina nije bilo uopšte lako. Da bi uspešno obavljao svoju dužnost, morao je da održava komunikaciju kako sa aškenaskim tako i sa sefardskim rabinima i često je morao prevoditi pitanja stranaka u parnicama i odgovore rabina. Kako on sam piše: „... To što bi bilo rečeno na španskom jeziku, mi bismo prevodili u celosti na aškenaski jezik“, kao na primer, „Obećavam i uveravam da ću njegove prijatne reči prevesti sa aškenaskog na sefardski i poslaću ih rabinima i mudracima iz Konstantine“ (naziv za Carigrad; navod je prema responsi „Dvar Moše[5]", rabi Moša Amarilja, & 10)“, ali u slučaju "aškenaske udovice koju je trebalo da ‚otkupi‘ sefardsk dever“ (prema propisima o leviratskom braku[6]), on se kolebao između dva komentatora: da li da presudi prema Majmonidu[7], prema sefardstom običaju, ili prema rabi Moše Iserlesu, prema aškenaskim običajima. 1739. godine rabi je napustio Beograd i prešao u grad Temišvar (prema knjizi rabina I. Šlanga, str. 56; spomenuti rabin je napisao knjigu responsa „Ben Avot halevi“).

Austrijska vlast, koja je proterala sve Jevreje iz Beča, pa je čak pokušala da protera i Jevreje iz Praga, i u Beogradu je uvela teške zakone. Mali broj aškenaskih Jevreja je dobio pravo boravka, a turski Jevreji su dobili izvesne privilegije na osnovu ugovora o „kapitulaciji“ koji su, uzgred, tada igrali značajnu ulogu. Rabin Šlang navodi u svojoj knjizi „Jevreji u Beogradu“ 33 porodice koje su imale tursko državljanstvo (većinom sefardske, ali i nekoliko aškenaskih). U aškenaskom jevrejskom dvorištu je bilo 47 soba za stanovanje, 25 kuhinja 17 podruma, a u „Jevrejskoj kući“ su stanovali „turski“ Jevreji u 103 sobe u stanovima koji su posedovali 49 kuhinja i 27 podruma.

O sinagogama u gradu

Sudbina sinagoga u Beogradu je bila slična sudbini ostalih građevina u gradu koje su često bivale oštećene tokom neprijateljskih delovanja ili požara. Odnos osmanskih vlasti prema obnovi postojećih sinagoga koje su bile oštećene bio je dosta liberalan, ali je ostajala zabrana za izgradnju novih. U jednom od dokumenata iz godine 1670. piše:

„... Još u ranijim godinama otac braće Avrahama i Šmuela, sinova pokojnog poštovanog rabi Jichaka Albalaga, neka mu je duša u raju, zaveštao je 500 zlatnika da se izgradi nova sinagoga ovde u našem gradu (Belogrado) i kupio je kamen i grede i daske i sve što je potrebno za pomenutu gradnju, pa su mu rekli da izgradnja sinagoge zahteva kraljevski ukaz, a kraljevski ukaz se trenutno ne izdaje za datu izgradnju...“ (responsa Perah mate Aharon, & 64). U vreme austrijske okupacije 1688. godine srušena je singagoga i pošto su Jevreji Beograda odvedeni u zatočeništvo, vrativši se u svoj grad tek posle dve godine sa turskom vojskom, izgrađena je, uprkos načelnoj zabrani, zgrada od opeka okrenuta u pravcu jugoistoka – u pravcu Jerusalima. U borbama 1717. i 1739. godine, sinagoga je ponovo oštećena, a 1752. godine je u njoj izbio požar. Jevrejske opštine u Austriji i Italiji su darovale velike sume za pogorelce u Beogradu. U zahvalnom pismu Jevrejskoj opštini u Mantovi, koja je poslala 2.000 mantovanskih lira, beogradski Jevreji potvrđuju da će tim novcem da se posluže za obnovu sinagoge. Uspomena na požare iz 1790. i 1795. godine, kao i na one sa početka 19. veka, bila je urezana na ploče u staroj sinagogi u Beogradu.

S dolaskom kneza Miloša na vlast, odmah je poboljšan položaj Jevreja u gradu. Među njihovim prvim delima je bila opravka i obnova sinagoge koja je ponovo i veoma svečano otvorena septembra 1819. godine. Oko godinu dana pre toga su Jevreji Beograda slavili osvećenje učilišta (“bet hamidraš”) i škole koji su izgrađeni od darova braće Aharona i Šloma Azriela. Promena odnosa vladara im je omogućio da se vrate svom starom običaju, stvaranju genize, tj. sahranjivanju oštećenih rukopisa Tore i drugih i svetih knjiga koje bi bivale pohabane u toku bitaka. Takav obred je priređen uz prisustvo velikog broja članova opštine septembra 1820. na starom jevrejskom groblju u gradu. Knez Miloš je povremeno posećivao sinagogu, pa je i darovao, “a jednom je došao u subotu u vreme čitanja poglavlja Bešalah da čuje napev Pesme o moru koja mu se veoma dopala, pa je opštini darovao veliki i lepi, sjajni bakarni svećnjak koji vredi 800 srebrnih franaka, tako da se sada nalazi u sinagogi kao večita uspomena”. (“Hamagid”, br. 11, 1996).

Posle bombardovanja Beograda, juna 1862, kada su skoro svi članovi jevrejske opštine bili prinuđeni da napuste svoj grad, nanete su znatne štete sinagogi. 1864. godine je opština pristupila popravci, ali zbog nedostatka budžeta, prodali su za nepovratne obveznice oko 60 mesta imunićnijim članovima zajednice koji od tada pa nadalje nisu više plaćali za svoja mesta. 1889. godine su čelnici opštine pokušali da otkupe ta mesta, ali su naišli na negativan odgovor. Te godine je izvršen pregled i popravka zgrade, te je opština za tu svrhu izdvojila oko 12.000 franaka. Dodali su oko 70 sedišta. U istoj ulici je bila još jedna sinagoga, novija, koja se zvala Nova sinagoga, čija su se vrata otvarala dva do tri puta na dan za molitvu. Postojala je i treća sinagoga u blizini. Bila je to sinagoga aškenaske zajednice koja je bila smeštena u iznajmljenoj kući “koja se otvarala samo subotom i praznicima gde se uz veliki trud tamo okupljao molitveni kvorum (minjan) za božju službu”, kako to kazuje rav Bežerano 1886. godine.

Od 1888. godine kada su ukinuti diskriminacioni zakoni koji su zabranjivali Jevrejima izlazak iz svoje četvrti, umanjili su se prihodi sinagoga jer su bogatiji napuštali jevrejsku četvrt. Nova naselja, uglavnom Zerek (danas ulica 7. jula), privlačila su mlade, pa je tako počela i asimilacija. Ona je zahvatila pre svega Aškenaze, all postepeno i Sefarde. Kao primer navodimo da je 1886. godine bilo otvoreno oko deset dućana subotom i praznicima.

Krajem 19. veka, u Beograd su stigli mnogi aškenaski Jevreji, većinom zanatlije koji su otvorili svoje poslovne prostorije u novim centrima. Sinagoga u iznajmljenoj kući na Dorćolu nije više odgovarala njihovim potrebama. Tada je kupljena zgrada koja je u vreme kneza Miloša služila kao pozorište. Ona je obnovljena i popravljena, a pored toga što u njoj je bila sinagoga, služila je i kao stambena zgrada gde su dve sobe bile određene za školu dečaka i devojčica. Ovaj “Templ”, koji se nalazio u Kosmajskoj ulici broj 51, bio je u upotrebi do 1926. godine dok se nije završila gradnja nove sinagoge u istoj ulici pod brojem 19. (v. dalje). Pisac sećanja ističe da su njih petorica bili zaposleni u to vreme u opštini kao verski službenici, a kako bi uvek za molitvu imali “minjan”, plaćali su još 4 “batlana” (dosl. besposličara), u vidu jednog Aškenaza i trojice Sefarda koji su dobijali platu od oko 10 dinara po glavi. Deseti čovek je bio uvek neko koji je dolazio na godišnjicu smrti roditelja (“Jarcajt”) ili dečko od trinaest godina pa naviše.

Početkom 20. veka, Sefardi su odlučili da izgrade raskošnu sinagogu na Zereku. Njihova želja da izađu iz svoje uske tetvrti bila je tako snažna da su mnogi veoma rado darivali za postizanje toga cilja. 1899. godine je Matatja Levi testamentom ostavio dve kuće, gotovog novca i vrednosne hartije za podizanje te sinagoge. Na konkursu je pobedio arhitekta Viktor Azriel, sin predsednika opštine. Nacrt građevine je odobren 1905. godine, a 1907. godine je kralj Petar I Karađordjević postavio kamen temeljac sinagoge. Otprilike godinu dana kasnije, kralj je ponovo učestvovao sa članovima vlade u obredu osvećenja zgrade koja je nazvana „Bet Jisrael“ (Dom Izraela). To su suvlji podaci koji ne odražavaju tačno stanje duhova tih dana kada se je u opštini došlo do rascepa, svađa i optuživanja, posebno u vezi sa pravilima konkursa, izvorima finansiranja i visinom honorara za arhitektu, kao i moralnošću predsednika opštine. Samo su Balkanskih ratovi 1912. godine mogli smiriti buru.

Sinagoga „Bet Jisrael“[8] je bila ukras beogradskog jevrejstva; postojala je do 6. aprila 1941 kada su je avioni Trećeg Rajha srušili. Posle rata je zgrada obnovljena, ali danas služi kao galerija srednjevekovnih fresaka iz srpskih manastira. U njoj se priređuju i koncerti, uglavnom horski, među kojima učestvuje i hor opštine beogradske Jevrejske
„Braća Baruh“. Stara sinagoga, koja je ostala i posle nacističke okupacije, nagrižena zubom vremena, srušena je posle rata po naređenju mesnih vlasti, uprkos molbama stanovništva da se obnovi i čuva kao uspomena na jevrejske stanovnike četvrti koji su ubijeni tokom
rata.

Posle prvog svetskog rata, u Beograd su se doselili Aškenazi iz novih ke oblasti kraljevine, uglavnom iz Vojvodine, te je „Templ“ postao mali. Predsednik opštine, dr Fridrih Pops, pokrenuo je izgradnju nove sinagoge, te je gradonačelstvo Beograda dalo zemljište u istoj ulici u kojoj je bila stara sinagoga. Proračun za izgradnju je iznosio oko 3 miliona dinara. Među darovima se ističe poklon starca Hermana Flajšera u vidu kuće u vrednosti od oko milion dinara, u kojoj je za njega trebalo jedino obezbediti skroman stan do kraja života. Radove je nadzirao arhitekta Milan Šlang. Osvećenje sinagoge je bilo 1926. godine. U njoj su se nalazile klupe od hrastovog drveta, vredni svećnjaci i Davidove zvezde, kao i raskošni lusteri. Prozori su bili ukrašeni umetničkim vitražima, belgijske proizvodnje, koje su darovali Geca Kon, Benjamin Flajšer i Šandor Bauer. Zgrada je bila u velikom i lepom dvorištu. U prizemlju se nalazilo obredno kupatilo (mikve), gimnastička sala i stanovi obrednog klača i poslužitelja, kao i prostorije studentske menze. U toj sinagogi ima 300 sedišta, a na galeriji za žene još 180. Iznad svetog ormara su se nalazile orgulje pored kojih su pevali dečji mešoviti hor što je bilo suprotno pogledima pobožnih koji su se doselili iz Sente i Subotice i to je znatno doprinelo rascepu i osnivanju beogradske Ortodoksne opštine tridesetih godina. Uz sinagogu sinagogu se nalazila i školska dvorana. Na dva sprata su bile smeštene prostorije opštinskih kancelarija, stanovi rabina, učitelja, kantora i spomenutog Hermana Flajera. Na najvišem spratu je nedeljom radila škola veronauke za učenike beogradskih škola, kako su nalagali tadašnji običaji u državi.

Za vreme Drugog svetslog rata, ova aškenaska sinagoga je služila kao kuća srama za nemačke vojnike. Posle rata je ceo prostor očišćen i obnovljen, zatim posvećen i danas služi kao jedina sinagoga u Beogradu.

Jevrejska groblja

U osmanskom periodu, 1521. godine je određen deo zemljišta za jevresjko groblje u neposrednoj blizini gradskih zidina. Ali, na karti grada iz 1735. godine M. Zojtera jevrejsko groblje je ucrtano iza naselja „turskih“ Jevreja. Pretpostavlja se da je deo posmrtnih ostataka Jevreja i njihovih nadgrobnih spomenika prenet iz starih grobova na prilazima reke Save na novo zemljište, pošto su pri kopanju temelja za nove kuće tamo nađeni ostaci nadgrobnih spomenika i kostiju. Proširenjem grada su izmešteni i prostori za groblja, pa se ne zna tačno gde su u stvari ona najpre postojala. 1759. godine su sa groblja uzeti spomenici, verovatno najveći i najznačajniji, da bi se od njih načinile ograde i odvodni kanali za česmu, čini se, pored obližnje džamije „Jahja paše“. Kada su Jevreji saznali za takve postupke Turaka, obratili su se odmah vlastima, pa je ta gradnja prekinuta. Spomenici koji još nisu bili upotrebljeni, vraćeni su na groblje, ali pošto su kamenje već bilo obrađeno a natpisi izbrisani, nije se moglo utvrditi kom grobu pripada izvesni kamen. Jevreji su te spomenike postavili na zemlju i obratili se svom rabinu rabi Šlomu Šalemu sa molbom da im dozvoli prodaju kamenja, a da se novac dobijen od prodaje upotrebi za potrebe Hevra kadiše, svetog pogrebnog društva. Rabin nije odmah odgovorio na njihovu mobilu, a u međuvremenu su počele krađe spomenika, te je rabin bio prinuđen da dozvoli prodaju. Ovde je reč o jevrejskom groblju na Dorćolu. 1886. godine je dr Reuven Birer[9] pokušao „da istraži prošlost starih Jevreja“; on ovako opisuje sefardske nadgrobne spomenike:

„Ovim bih hteo da pomenem staro jevrejsko groblje jer je ono iz davnina, te zaslužuje da na njega obratimo svoju pažnju. Letopisi našeg naroda, urezani na nadgrobne ploče po poljima groblja Izraela neće nam ovde pomoći…Uzalud ćemo pokušati da čitamo reči i da saznamo nešto o prošlim vremenima jer ovde nije običaj da se spomenici podižu uspravno, već se postavljaju na sam grob, i zbog toga su propadali i zarastali u korov i zelenilo…“.

1886. godine prilikom kopanja temelja za kuću nađen je red grobova i kamenih spomenika, postavljenih vodoravno. Na jednom od spomenika su nađeni zapisi „asirskim pismenima na svetom jeziku“ u vidu sledećih reči: „Ovde je sahranjen uzvišeni, mudri i uvaženi Aharon Jichak Abravanel. Neka mu je duša povezana u povesmo života", ali je mesto urezanog meseca i godine smrti bilo izbrisano. Rav Bežerano je utvrdio da je to bio dokaz da je u stara vremena tamo bilo jevrejsko groblje, ali se grad širio „sve dok se ovaj dom mrtvih nije pretvorio se u dom živih, sada u naše vreme jedan od najlepših trgova u gradu" (časopis Hamagid, br. 24, 1886). Beogradski Jevreji su tada pokupili zemne ostatke i sahranili ih na groblju uz velike počasti. Hteli su da kupe to zemljište, ali je Srbin, vlasnik kuće, zahtevao za znatnu svotu. Članovi opštine su se skupili i odlučili da ga ne otkupe.

U 19. veku groblje se nalazilo u četvrti zvanoj Palilula, u blizini današnje Dalmatinske ulice. 1888. godine je naređeno Jevrejima da zatvore tamošnje groblje jer je predstavljalo prepreku za razvoj grada. Izdaci za novo groblje su prelazili 40.000 franaka. Kupljeno je zemljište, sagrađena je kamena ograda, iskopan bunar i izgrađena mrtvačnica. Zaposleni su i čuvari. U to vreme je predsednik društva "Rehica kedoša" bio Moše Demajo. Otvaranje kapije novog groblja Jevreji Beograda su proslavili veoma svečano u zgradi škole “Talmud Tora” gde je priređena i obredna gozba. Prvi govornik je bio predsednik sefardske opštine Jaakov M. Alkalaj koji je, između ostalog, rekao: “Zatvorismo kapije starog groblja u kome više nećemo sahranjivati naše mrtve. Otvorismo novo grobije na širokom prostoru, uz velike izdatke.” (časopis “Hacefira”, br. 240, 1889). Rabin dr Šimon Bernfeld je rekao da je jedan od razloga za svečanost bilo i sahranjivanje dela oštećenih svetih knjiga. U korist društva Hevra kadiše skupljeno je oko 3.000 srebrnih dinara; izdatke za gozbu su snosili sami prisutni članovi. Pripadnici naraštaja Holokausta nisu mogli biti sahranjeni pored svojih predaka. Malobrojni preživeli su se pobrinuli da na stare spomenike pored imena svojih najdražih koji su ubijeni urežu reči “žrtve fašizma”.

O zanimanjima Jevreja

1719. godine Aharon Hiršl je molio vlasti da mu odobre isključivo pravo za pečenje rakije, uz naplatu hiljadu franaka mesečno, ali njegova molba je odbijena. 1721. godine, Jichak Mozes i braća Šimšon i Kopl Frankel su molili monopol za pečenje rakije u zemlji, uz obećanje da će državnoj blagajni plaćati 19.268 franaka godišnje. Uprkos tome što je njihov suparnik u tom poslu Jichak Hanoh podneo mnogo bolju ponudu, vlast je dodelila prava prvoj trojici. Oni su želeli da dobiju i pravo za proizvodnju piva, ali je to pravo dodeljeno braći Kafiš. 1724. godine oni su u posao uložili oko 100.000 franaka i obavezali se da državi plate godišnje 20.000 franaka. Pošto je u gradu bilo tada tri pivare koje su pripadale Austrijancima i uživale razne povlastice, po nalogu vlasti, braća Kafiš su bili prinuđeni da zatvore svoje preduzeće.

1734. godine, Jichak Hiršl Jichak i Jichak Kafiš su molili da ponovo otvore pivaru, ali je hrišćansko stanovništvo zahtevalo od vlasti da zabrani Jevrejima svaku vrstu poslovanja sa nejevrejskim stanovništvom, tako da im je preostalo da samo međusobno trguju. Pretpostavlja se da je izbijanje netrpeljivosti bilo vezano za dolazak Josefa ben Isahara Ziskinda Openhajmera u Beograd koji je 1732. godine imenovan za privrednog savetnika i zastupnika kneza Karla Aleksandra od Virtemberga, a koji je od 1720. do 1933. godine bio zapovednik Beograda. Taj knez je bio omražen u svojoj zemlji, međutim sva mržnja je bila upravljena prema “Jevrejinu Zisu” (Ziskindu[10]) koji je pogubljen 1737. godine. Položaj Jevreja se pred kraj austrijske vlasti pogoršao, pa su neki čak menjali svoju veru.

Znameniti rabini (sa kraćim boravkom u mestu)

Povratak Turaka u Beograd je doneo olakšanje u položaju Jevreja grada. Posle odlaska rava J. L. Jerušalamija, kao rabin ujedinjene Jevrejske opštine službovao je Natan Ginsburg oko trinaest godina, ali kada je izabran za rabina opštine Starog Budima, napustio je Beograd. 1752. godine doselio se u grad rav Šlomo ben Jehiel Šalem, iz Adrianopola, koji je do tada službovao u Sofiji čije reči glase: “.... Opkolili su me sa obe strane, sav narod od mlađih do starijih, i tražili i zahtevali od mene, Šalema, da im budem poglavar i
sudija, tako da nisam mogao da ih odvratim.” On je stvarno prihvatio poziv, ali pod uslovom da mu se omogući “izlazak u strane zemlje” da bi mogao štampati svoje knjige. On je u Beogradu oženio svog sina Jehiela devojkom iz ugledne porodice, a svoju je kćer dao Davidu, sinu imućnog predsednika opštine Rafaela Rusoa. U vreme svog službovanja putovao je nekoliko puta u Austriju i Nemačku, a na kraju se naselio u Amsterdamu (1761) kada je beogradska opština ostala bez duhovnog vođe.

Rav Š. Šalem, koji je služio dvadeset godina kao rabin Svete opštine “Talmud Tora” (dakle, pri zajednicama Sefarda i Portugalaca) u Amsterdamu, zapisao je u svim svojim knjigama da je “štitio Svetu opštinu Belogrado, neka ga Bog sačuva” (tako u “Šone Halahot”, list 72, i u mnogim drugim spisima). Čelnici jevrejske zajednice u Beogradu, Rafael Ruso, Moše ben Avraham Koen i Haim Šlomo Amar su nastojali da rešavaju probleme koje bi opština imala, ali često nisu bivali u mogućnsosti, čak i kad je u Beograd stigao rabi David Pardo, poznat po svojim biblijskim komentarima. Pardo se nadao da će ga izabrati za rabina, ali je uvideo da nema nikakvih izgleda dok je Šlomo Šalem živ, pa je zbog toga napustio Beograd i preselio se u Sarajevo gde su ga izabrali za rabina. 1771. godine je u Beograd stigao izaslanik opštine iz Cfata, Isahara Abulafia, koji je pristao da ostane [i služi], ali je posle oko dve godine otišao u Sofiju. Posle smrti Šloma Šalema 1781. u Amsterdamu, u Beogradu je izabran za rabina Azriel Jehiel Magriso koji je službovao do 1791. godine. To su bila teška vremena pošto je 1788. godine ponovo buknuo rat između Austrijanaca i Turaka, tokom kojega je 1789. Godine Beograd ponovo okupiran.  Jevreje, koji su potražili utočište od ratnih strahota u okolnim selima, uhvatili su i zatočili austrijski vojnici, koji su ih surovo kažnjavali jer su ih sumnjičili za špijunažu u korist Turaka. Kada su se Turci vratili i ponovo osvojili Beograd 1791. godine, za Jevrejima su okolnosti postale nešto lakše. Posle smrti rava Magrisoa, izabran je kao njegov naslednik, sin Jehošua Rafael Magriso, uz koga su službovali  dajani David Pinto i Nisim Eliezer Bahar Daniel. Jula 1794. godine je u gradu izbila epidemija kuge od koje su mnogi stanovnici preminuli. Svakoga dana je umiralo 50-60 Turaka, 6-16
Srba i otprilike toliko Jevreja. Tog leta je u Beogradu preživelo svega 4.470 duša.

Prvi srpski ustanak i njegove posledice

1795. godine su Beograd napali janjičari koji su se pobunili protiv centralne vlasti u Carigradu. Oni su ubijali, pljačkali i palili sve što im je padalo pod ruke. Bilo je žrtava kako među Turcima tako i među Jevrejima, all su Srbi trpeli najveće gubitke. Bol i pritajen bes, koji su se taložili tokom godina, eksplodirali su u proleće 1804. godine. U velikoj jarosti su srpski ustanici porušili cele turske gradiće, i nisu pravili razliku izmedju Turaka i Jevreja, “njihovih štićenika”, “uhoda” i sl. Preživeli Jevreji, stanovnici tih gradića, pobegli su u Beograd i našli utočište kod svoje braće u maloj Jevrejskoj četvrti.

U početku opsade Beograda Jevreji su se nalazili na obe strana barikada. U susednom
Zemunu je radilo oko 50 jevrejskih radnika na proizvodnji oružja za srpske ustanike, kao što su istovremeno i Turci upotrebljavali jevrejske zanatlije za proizvodnju oružja. Prema tome, Jevreji su na početku 19. veka, u vreme Prvog srpskog ustanka protiv Osmanskog carstva, 1804-1807. godine, mnogo patili. Na čelu ustanka je bio Karađordje Petrović. Jevrejsko naselje se nalazilo između dva protivnička tabora, pa je trpelo udare sa obeju strana. Njegovi stanovnici su postali žrtvom posebno prvog ustaničkog garnizona, sastavljenog od nacionalistickih izbeglica ili srpskih seljaka, nacionalsta, koji nisu hteli da žive pod vlašću Turaka i koji su većinom boravili na tlu susedne Austrije, koja ih je iskorišćavala za svoje ciljeve. Bilo je među njima i takvih koji su u jedinicama garnizona zavodili teror, pljačku, sramoćenja i ubistva, kako bi samo iskazali svoj bes. U jurišu na Beograd, 12. decembra 1806. godine, ustanici su ubili i neke Jevreje, napali na jevrejsku četvrt i porušili njihove kuće, a pošto im je isplaćen visok otkup, 13. januara 1807. godine, 182 osobe, većinom žena i deca, dobile su dozvolu da pređu u Zemun. Mnogi od onih koji su ostali u gradu, platili su svojim životima za vreme izgreda sa turskim stanovništvom (7. i 8. marta), a neki su bili prisiljeni da se pokrste. U spiskovima iz tog vremena se govori o oko 3.000 Turaka i “Čifuta” koji su bili prinuđeni da napuste svoju veru. Stotine jevrejskih porodica iz Beograda, sa starcima, ženama i nejači, proterani su na leve obale Save i Dunava gde su našli utočista u gradovima
Zemunu i Pančevu; drugi su prešli u Bosnu i Bugarsku, a izbeglice koje su stigle do Beča požalile su se ruskom ambasadoru, predstavniku slovenske velesile, pošto se jedna ruska jedinica borila na strani ustanika. Posle toga se zapovednik te jedinice obratio Karađorđu i dobio odgovor od Saveta srpske države da su takvi postupci prema Jevrejima usledili jer su “Jevreji bili u turskoj službi” (Prema Jevrejskom almanahu, Beograd, 1958/56, str. 33).

U leto 1913. godine, iskoristivši rat Rusije protiv Napoleona, Turci su počeli sa napadom protiv Srba i 5. oktobra 1813. osvojili Beograd koji je bio skoro potpuno bez stanovnika. 7. novembra objavljena je Sultanova zapovest da će u Beogradu ostati samo garnizon od 3.000 vojnika. U tom periodu su počeli da se vraćaju u grad njegovi srpski i jevrejski stanovnici. Uporedo sa brigom za obnavljanje svojih kuća, bili su prinuđeni da učestvuju u obnavljanju gradskih utvrđenja, kako novcem tako i radnom snagom.

Nova dinastija sa zaštitnikom Jevreja na čelu

Miloš Obrenović je bio sin siromašnog seljaka koji je u svom detinjstvu i mladosti služio kod trgovaca stoke. Učestvovao je u Prvom srpskom ustanku, ali nije pobegao iz zemlje posle poraza. Kada se predao Turcima, obećao im je da će umiriti duhove. Turci su ga imenovali za neku vrstu načelnika nad tri okruga, i Miloš im je pomogao da uguše sledeći ustanak koji je izbio 1814. godine, ali kada je video da su se na taj način Turci osilili, napustio je Beograd i stao na čelo Drugog ustanka, 1815. godine. Posle nekoliko uspešnih bojeva, pristao je da pregovara sa Turcima, pa je čak prihvatio njihovo obećanje da dobije autonomije na uskom pojasu oko Beograda koji je tokom vremena lukavstvom i veštim potezima uspeo da znatno proširi. Miloš je znao da učvrsti svoju viast, pa je već iste godine, 1815, smatran za kneza Srbije. Iskoristio je sukobe između Rusije i Turske da bi postigao priznanje srpske autonomije kako sa sultanove tako i sa strane velikih sila Evrope. Ali, pre nego što to je priznanje postignuto, ušao je u šest dodatnih okruga, utvrdio svoju poziciju, i o
svemu tome dobio službeno priznanje u sultanovom „hatišerifu“ 1833. godine. Prva vladavina Miloša kao kneza Srbije do 1939. godine, kada je bio prinuđen da napusti presto u korist svoga sina, bila je neka vrsta skatne „zlatnog doba“ u istoriji Jevreja Srbije. Uživali su sva građanska prava, budući smatrani korisnim činiocem za napredak zemlje. Milošu su u službi pomagali ne samo Jevreji starosedeoci Srbije, već i mnogi Jevreji zanatlije iz Bugarske, Austrije, Poljske i drugih zemalja, kao što su krojači i tapetari, zlatari i košari, i druge zanatlije, ali i oni koji su imali veze sa trgovačkim kućama Evrope da bi mogli da izvoze proizvode iz zemlje i da uvoze potrebnu robu. Srpski trgovci, i ne samo oni, nisu sa simpatijama gledali na davanje ravnopravnosti Jevrejima, pa su pokušavali na svaki način da naškode zajednici, što je bilo bezuspešno jer je Miloš uveo poseban običaj, prema kome su sve žalbe protiv jevrejskih podanika morale proći kroz njegovu kancelariju, tako da je samo on imao pravo da prosudi i odlučuje o njima.

Čini se da je do njegove lične naklonosti došlo i stoga što je jedan od Jevreja, koji je imao veza u turskoj vlasti, upozorio kneza na nameru Turaka da ga otruju. Bio je to Hajim ben David Hajim kome je Milos nadenuo ime od milja „Davičo“ (a njegovi potomci nose to novo prezime do danas). Sam Davičo je morao da pobegne iz Beograda kada je otkriveno njegovo učešće u toj aferi, pa su morale proći godine dok se nije vratio u svoju kuću.

Knez Miloš je predložio Jevrejima Beograda da izađu iz svoje male četvrti na obali reke jer je bio spreman da im da besplatno zemljište, pod uslovom da sami sagrade kuće, vodoskoke, česme i trgovine, kao ukras njegove nove prestonice. Jevreji su odbili njegovu ponudu pošto su na označenom mestu tada stajale ciganske čerge „koje su bile ruglo grada... pa zbog toga Jevreji nisu hteli da izađu iz svog mesta, sumnjajući da bi time izazvali mržnju naroda“. Oko 50 godina kasnije, časopis Hamagid, br. 12 (1866), beleži: „I ko da skine prah sa očiju vođa sinova Izraela, koji su sada progledali i videli da trg koji im je tada dat na poklon sada predstavlja jedan od najlepših trgova grada i da je svaki pedalj zemlje vredan velikog
imetka, pa možemo samo da zamislimo koliko bi bilo dobro za sinove Izraela da su poslušall
glas svoga dobrotvora.“

U burna vremena pred kraj Prvog ustanka i ponovne turske vladavine nad gradom, kao rabin je u Beogradu službovao Avraham Jichak Pardo, a posle njega je izabran, 1817. godine, starac Moše Pinto, koji se tada vratio iz Zemuna, kuda je pobegao u zastrašujućim vremenima, kada je „ozleđen i napaćen, lutao zemljom i stigao u Zemun, 27. sivana 5575
(juna 1815)“ (V. Uvod, knjiga Hibat Avraham, Beograd, 1862). Pardo je bio omiljen među članovima svoje opštine i poštovan kod vlasti. 1862. godine, njegov sin, Hajim Semuel Pardo je u beogradskoj štampariji izdao njegove četiri knjige u jednoj svesci: Hibat Avraham, Cicim uferahim, Ocar tahčite kala i Amtahat hakatan.

1930. godine, za rabina Beograda je izabran Reuven Baruh, poznat po svojoj učenosti, mudrosti i oštrini jezika. Nije uspeo da nađe zajednički jezik sa imućnim članovima opštine, pa su se oni čak obraćali knezu moleći da se rabin ukloni sa položaja. Žalbu protiv rav Baruha je potpisalo 28 članova zajednice, među njima porodice Ben Hajim (Davičo), Ozer i dr. Žalba je napisana 21. juna 1837. Prinuđen da napusti grad po naređenju kneza, rabin je otputovao u Beč gde je primljen s velikim počastima. U tom gradu je mnogo godina službovao kao predsednik verskog suda. (Pošto je i sam bio proteran, Miloš se u Beču sastao
s rav Baruhom, i u času izvinjavanja mu rekao: „Rabine moj, ono što sam tebi učinio učinjeno je i meni.“)

1837. godina je bila odlučujuća za hebrejsku štampu u Beogradu. Posle priprema koje su trajale oko tri godine, objavljene su tri knjige hebrejskim pismom, a od tada su na hebrejskom i ladino jeziku objavljene mnoge knjige, čak i u najtežim vremenima istorije Jevreja u Beogradu, između četrdesetih i osamdesetih godina 19. veka. (V. spisak knjiga u dodatku br. 3).

„Ustavobranitelji“ (postupci protiv Jevreja)

Tridesetih godina se na tlu mlade države pojavila opozicija protiv autokratske kneževe vlasti. To su uglavnom bili imućni srpski trgovci koji su tražili da se ograniče kneževa ovlašćenja ili da se smeni nekim koji će im više odgovarati, pa su pod parolom „branilaca ustava“ delovali protiv njega svim mogućim sredstvima, uključujući i obraćanje sultanu. Usled tog pokreta, Miloš je bio prinuđen da podnese ostavku i da ode u izgnanstvo. „Ustavobranitelji“ su ustoličili njegovog bolesnog sina Milana koji je umro iste godine, da bi na vlast doveli njegovog maloletnog brata Mihajla koga su isto tako posle kraćeg vremena udaljili i na kraju za svog kneza postavili Aleksandra, Karađorđevog sina. Odmah posle Miloševog udaljavanja iz Beograda su objavljeni zakoni protiv Jevreja. Vremenom su ti zakoni postali brojni, prateći Jevreje Beograda i Srbije u trajanju od 50 godina. Nije čudo da su najteže prolazili Jevreji koji su bili bliski svrgnutom knezu Milošu. Maja 1839. godine, divljački je pretučen i uhapšen muzičar Josip Šlezinger, prvi dirigent i rukovodilac srpske vojne muzike i jedan od sakupIjača i obradjivača narodne muzike (Oko četiri meseca kasnije je bio oslobođen usled nedostatka dokaza o krivici). Iste godine, položaj Jevreja Beograda je pogoršan zabranom otvaranja njihovih radnji nedeljom i srpskim praznicima, dakle, pored subote i jevrejskih praznika, kada i inače nisu radili. Zbog toga je njihov privredni položaj brzo pogoršan, a nisu im pomogla ni obraćanja vlastima. Krvna kleveta u Damasku, 1840. godine, došla je do izražaja u odnosima prema Jevrejima Beograda i Smedereva, koji su takođe bili okrivljeni za ubistvo hrišćanskog deteta. U ime opštine su se čelnici Š. Koen, Jichak Karaoglan, A. Sozin i Mešulam Levi obratili vlastima memorandumom kojim su tražili da se oslobode svake krivice.

1844. godine je objavljen ukaz s potpisom kneza Aleksandra prema kojem su Jevrejima oduzeta sva građanska prava – oni se proteruju iz svih gradova unutrašnjosti. Sabrani su u uskom i jadnom prostoru gradske četvrti u podnožju beogradske tvrđave koji je jedva mogao primiti svoje starosedeoce. Njihovo imanje je bilo zaplenjeno i sve više je bilo proganjanja. Žitelji četvrti nisu smeli da izlaze iz svog naselja i da svoju robu i usluge nude na drugim mestima u gradu gde je pazarni dan bio pomeren na subotu.

U proleće 1855. godine, posle kongresa u Parizu, kada je vazalna Srbija dobila od evropskih sila jemstvo za samostalnost, pod uslovom da poštuje zakone i slobodu veroispovesti, trgovine i plovidbe, Jevreji su se ponovo obratili vlastima i zahtevali svoja prava. Da bi ih privremeno ućutkali, dato im je „pravo“ da borave van svoje četvrti radi prodaje robe. Iz pisma beogradskih Jevreja od 21. aprila 1956. (koje se čuva u Arhivu Srbije), potpisanog od 44 domaćina, u hrabrom tonu izveštava o njihovoj nevolji. Na kraju čitamo u tom pismu da je 285 porodica ostalo bez kore hleba i da zavise od milosrđa petnaest porodica koje su tada smatrane za dobrostojeće.

Borba za ravnopravnost

Tokom 1858. godine došlo je do rascepa u redovima ustavobranitelja, a krajem januara 1859. je odlučeno da se knez Aleksandar udalji sa prestola i da se Miloš pozove da se vrati u svoju zemlju. Sa svojih 79 godina i bolestan, knez Miloš se nije više činio opasnim tadašnjim dvorskim ljudima, a Jevreji su u njemu videli svoju jedinu nadu. Oni su odmah uputili molbu da im se vrate ljudska prava koja su imali u vreme njegove prve vladavine.

Miloš se obratio srpskom parlamentu sa predlogom da se reši situacija Jevreja u duhu vremena prema zahtevima pravde, pa je čak pozvao izaslanstvo Jevreja u Kragujevac gde je zasedala skupština, all njegov predlog nije prihvaćen. 26. septembra 1959. godine, Miloš je odlučio da svojevoljno objavi ukaz prema kome se ukidaju sva ograničenja Jevreja. To je olakšalo položaj Jevreja Srbije i odmah su  počeli da se naseljavaju po gradovima u unutrašnjosti što je izazvalo ozlojeđenost trgovaca koji su se navikli na „zemlju čistu od Jevreja“. Na nesreću Jevreja, Miloš je posle godinu dana umro. Odmah nakon njegove smrti, narodna skupština se sastala i ukinula je ukaz. Za kneza Srbije je po drugi put izabran Mihajlo Obrenović. Predstavnici Jevreja su mu se obratili (20. marta 1961.) sa molbom da im omogući da u svojoj zemlji žive časno. Oni su se iznenađujuće smelo izrazili sledećim rečima:"Još pre uspostavljanja kneževine Srbije, kada su još bili pod turskim jarmom, Jevreji su uživali ravnopravnost sa ostalim narodima Osmanske carevine.“ Ovaj memorandum nije dobio odgovor, pa su se obratili društvu Allience Israelite Universelle, koje je pre dve godine bilo osnovano u Parizu. Na isti način su se obratili Ministarstvu spoljnih poslova Engleske koje je svog konzularnog predstavnika u Beogradu ovlastilo da poduzme korake u korist obespravljenih. Od tada pa nadalje se u opštoj pa tako i u jevrejskog štampi širom centralne
i zapadne Evrope mnogo pisalo o njima. Tako uprkos tome što su im dopisi o sopstvenom lošem položaju uzrokovali mnoge neprijatnosti, Jevreji Beograda su počeli osećati da nisu usamljeni u svojoj borbi.

Srpske vlasti, koje su nastojale da udalje turski garnizon iz beogradske tvrđave, često su se sukobljavale sa turskim vojnicima, ali u junu 1862. Godine ti sukobi su se pretvorili u pravi rat. Iz tog vremena datiraju različiti, često protivrečni, izveštaji. U jevrejski izvorima nalazimo odjeke o događajima u vezi sa postupcima prema članovima opštine. Donosimo ovde nekoliko redova: „... Počela je velika i ogorčena svađa u prestonici među Turcima i Srbima, tako da su jedni druge ubijali, te je na ceo grad pala zastrašujuća sena smrti. Sve su radnje zatvorene, pa je u gradu nastala nestašica robe... Turci su se skupili unutar zidina. Njima je ovladao strah od Srba, pa su napuštali svoje domove i svoju imovinu i sve što su
imali ostaviše otvoreno... A imanja njihova su pljačkana... Srbi rekoše: Ovo je dan koji smo očekivali... Dođoše i opkoliše zidine grada, ceo narod sa svih krajeva, a ljudi bejahu naoružani te su opsađivali kapije opsađenog grada i ne dadoše Turcima da izađu... Srbi su podigli nasipe prema zidinama i popell se na najviša mesta odakle su pucali olovni mecima iz pušaka i počeli da uništavaju Turke od kojih je mnogo njih palo... A odrasli Turci su pošli na položaje velikih topova odakle su pucali sa zidina, uz veliku grmljavinu i buku, vatru i smrt, a pod nebom su letela đulad, padajući na kuće i dvorista, na trgove i ulice, uništavajući sve najbolje delove grada... Domaćini, sinovi Izraela, jurili su u strahu.. da se sklone pod krov škole „Talmud tora“ koja je snažno i dobro bila izgrađena od kamena i maltera... I napuni se cela kuća. Cela odaja sa tremovima velika, s jedne i druge strane, ljudi i žene i nejači pružahu ruke ka nebu ne bi li Gospod otklonio zlo jer su đulad koja su padala kao grad razbijala zidove okolnih kuća. Kad odjednom noćna munja sevnu i začu se veliki štropot i buka u kući, a temelji kuće se potresoše i uzdrmaše, jer to veliko olovno đule, veoma teško, probi se u južni zid kuće, ali je milost Božja zaustavila đule i ništa nije uništeno. To đule se polako ohladilo i popustilo u svojoj jarosti, te se nesrećnici spasiše.” (Iz časopisa “Hamagid”, br. 14, 1886).

Oko 500 porodica je našlo privremeno utočište u susednom Zemunu. Grad je u to vreme pripadao austrijskoj vojnoj granici u kojoj su postojala ograničenja za naseljavanje Jevreja; pa ipak, na molbu predstavnika sefardske i aškenaske opštine, izbeglicama je dozvoljeno da se sklone u dve vojne zgrade i još neke kuće i dvorišta… “Dovedeni smo da stanujemo ovde dok ne prođe ratna nesreća…” (Hamagid, br. 33, 1862). 22. avgusta 1862. je došlo do preokreta u austrijskoj politici prema Jevrejima: ukinuta su ograničenja i dozvoljeno je naseljavanje u svim područjima Vojne krajine, pa tako i širom Carevine; u Zemunu je tada osnovana akcija pomoći za izbeglice, pa je novac počeo da dolazi iz mnogih krajeva i u raznim iznosima – kuća Rotšilda je darovala svotu od 25.000 zlatnih franaka; dr Leman, urednik lista “Izmaelit”, koji je izlazio u Nemačkoj, darovao je 317 forinti; iz mađarskog grada Segedina je stiglo 50 forinti; grada Varaždina 152 forinte, dok je mala jevrejska opština iz gradića Kula prihvatila 15 beograd izbegličkih porodica. Jevrejska štampa je nastavila da izveštava o svemu što se dešavalo. Oko pet meseci kasnije, izbeglice su se vratile u Beograd, izuzev oko 50 porodica koje su odlučile da se ne vrate. Povratnici su našli svoje domove u stanju u
kom su bili, “više razvaline nego cele kuće” (prema pomenutom izvoru). Ono olovno zrno koje je prodrlo u zgradu “Talmud Tora” i nije eksplodiralo, izvađeno je i učvršćeno iznad ulaza u obnovljenom domu te škole, a Jevreji su od tada taj dan čuda, 19. meseca sivana,
slavili kao dan zahvalnosti i molitve.

Obnova jevrejske četvrti i pitanje trgovačkog prostora
Posle povratka u svoj grad, Jevreji se nisu sučeljavali samo sa obnovom već, pa čak i najviše, sa starim pitanjem neravnopravnosti koja se sve više zaoštravalo. Oni su se ponovo obratili knezu pismom koje su potpisala 120 domaćina, 20. juna 1863. godine, ali, pošto odgovor nije stigao, jula 1863, obratili su se generalnom konzulu Engleske i molili za zalaganje kraljice Viktorije u njihovu korist. Oni su istakli, da su pisali knezu i molili ga da im vrati građanska prava, za koja su jamčile velike sile; u suprotnom, neka ih proteraju iz zemlje kako bi mogli tražiti za sebe drugu domovinu u kojoj nema razlike po veri i narodnosti. Druga mogućnost je da im kraljica pruži svoju zaštitu, pa da kao engleski podanici žive slobodno, prema ugovorima o kapitulaciji koji su bili na snazi između Engleske i Turske. Slična pisma su poslata i njihovom velikom braniocu i dobrotvoru, Leopoldu Levu, rabinu Segedina, a isto tako i Mozesu Montefijoriju, kući Rotšilda i društvu Alijans Izraelit. Sve to je pogoršalo stanje, pošto je srpska štampa sa “Svetovidom” na čelu objavljivala dopise koji su podstrekivali antisemtiska osećanja i čak napadala javrejsku veru, njihove svete spise, a naročito Talmud. Predstojnici opštine su se hrabro postavili prema svim tim pojavama i ponovo upoznavali diplomatske predstavnike zapadnih zemalja sa postojećim stanjem.

Ubistva i pokušaji iseljavanja u Zemlju Izraela

1865. godina je počela u atmosferi straha i proganjanja, a tokom iste godine su se čak desila dva slučaja ubistva i otmica prisilno pokrštene devojčice, i sve to – u gradu Sapcu. Jedan od ubijenih, Jakov Alkalaj, bio je poznata ličnost i jedan od osnivača mesnog ogranka Društva za naseljavanje Zemlje Izraela u Šapcu. On je nađen obešen u dvorištu sinagoge. Ispostavilo se da je Alkalaj ubijen davljenjem, kome su posle smrti sipali u usta sumpornu kiselinu da bi se stvorio utisak samoubistva, međutim kiselina nije stigla do želuca. Napetost je postigla svoj vrhunac kada je sedamnaest šabačkih jevrejskih porodica, na čelu sa predsednikom opštine, Hajimom Gayrielom, Nahmijasom i hahamom Avrahamom Mordehajem Alkalajem, zatražilo da se isele u zemlju Izraela i da se nastane u Jafi.

Uprkos pritiscima i zahtevima stranih predstavnika,  ili možda upravo zbog toga, Vlada Srbije je uporno odbijala da ostvari zakone i ukine ograničenja za svoje podanike Jevreje, uključujući i Jevreje strane državljane. Pritisak vlasti je jačao iz dana u dan; proterani iz svih okruga Srbije su bili sabrani i zgušnjeni u jednu beogradsku ulicu koju, prema zakonu iz 1861. godine, nisu smeli da napuštaju. Pored toga što je prema humanitarnim načelima predstavljalo sramotu, položaj Jevreja predstavljao prekršaj zakona koje je Srbija prihvatila pred vladama velikih sila.(Iz govora A. Kremijea, predsednika AIU - V. časopis “Hamelic”, br. 16, 1867).

29. maja 1868. godine politički suparnici su ubili kneza Mihaila i vlast je preuzela grupa konzervativnih političara, naslednika “Ustavobranitelja”, uz dasno krilo liberala. Oni su vladali kao namesnici u ime maloletnog kneza Milana. Po novom ustavu, koji je objavljen jula 1869, rečeno je da su svi u Srbiji jednaki pred zakonom, i da su svi do tada važeći ukazi u potpunosti ukinuti, svi – osim zakona br. 1660 od 3. oktobra 1856. i zakona br. 2244 od 4. novembra 1861. Tako je stajalo u paragrafu 132. Novog ustava, a tamo nije jasno rečeno da su zakoni čija važnost je produžena upravo oni koji diskriminišu Jevreje.

Krajem 1869. godine, vlasti su prvi put u istoriji srpskih Jevreja uveli i za njih obaveznu vojnu službu. Za vreme turske vlasti Jevreji nisu bili u obavezi da služe vojsku, i umesto toga su plaćali posebne poreze za izdržavanje vojske. Jevreji Srbije su mislili da će vojna služba predstavljati važan faktor u njihovoj borbi za građanska prava, ali i tu su doživeli gorko razočarenje – odmah posle regrutacije mladića, njihove porodice su proterane iz mesta stanovanja o čemu saznajemo iz dopisa Ben Menahema iz Šapca koji je brinuo o svojoj braći:

„... Tih dana je vlada naredila da će se među sinovima Izraela regrutovati u vojsku ljudi od 20 godina pa naviše, a naša braća, sinovi Izraela, prihvatiše tu zapovest s radošću... Mnogi su od njih verovali da će to biti početak njihove ravnopravnosti i dobijanja više prava u državi, dao Bog da se njihove reči ostvare... pa ipak, iako bi se našli neki koji su se uplašili tog naređenja, uskoro ih nisam osuđivao da su bili slabići ili, nedajbože, mrzitelji te zapovesti, već sam ih morao pravdati jer su u krajevima gde su stanovali ostali bez potpore i radosti. To čini sluga za zemlju u kojoj je smatran za stranca i u kojoj dobra se ne nasiti. Neka bude volja Božja pa da vlada shvati to pa da nam podari ravnopravnost u svim zakonima zemlje i neka dođe u naše dane spasenje za Izrael, amen.” (časopis “Hamagid”, br. 14, 1870).

Berlinski kongres i posledice

Nakon sedam godina, u ratu od 1876. do 1877, u redovima srpske vojske se borilo proporcionalno više Jevreja nego što ih je bilo među stanovništvom, a mnogi Jevreji su se istakli kao dobrovoljci.

Rusko-turski rat, u kome su uzeli učešća i Srbi, završio se pobedom Rusije. Potpisan je Sanstefanski mir, koji je omogućio znatan uticaj Rusije na Balkanu. Ali, velike sile toga vremena nisu bile time zadovoljne. Odlučeno je da se sazove kongres u Berlinu sredinom 1878. godine, da bi se ispravile odredbe Sanstefanskog ugovora. Berlinskim ugovorom je severna Bugarska priznata kao samostalna kneževina pod nadzorom Turske. Crna Gora je dobila samostalnost, pa tako i Rumunija koja je dobila Dobrudžu umesto Besarabije koja je predata Rusiji. Srbiji je data samostalnost uz dodate nove teritorije. Što se Rumunije i Srbije tiče, bila je to uslovna nezavisnost. U Rumuniji je jevrejsko pitanje bilo mnogo zaoštrenije nego u Srbiji, pre svega zbog velikog broja Jevreja koji su tamo živeli. Jevreji Rumunije i Srbije su se obratili AIU s molbom da iskoristi svoje veze, da se na kongresu postavi pitanje građanskih prava Jevreja tih dveju zemalja i da se davanje nezavisnosti poveže sa obavezom da se osiguraju građanske povlastice i politička prava Jevrejima. Društvo AIU je pripremilo
memorandum mirovnom kongresu koji je poslat predstavnicima svih zemalja učesnica. Bilo je i takvih koji su smatrali da je to najpovoljniji čas da se na kongresu postavi i pitanje ravnopravnosti Jevreja u Rusiji, a i pitanje onih koji su izražavali ideju osnivanja jevrejske države u tadašnjoj osmanskoj Palestini. Sve delegacije, uključujući i tursku, bile su za davanje ravnopravnosti, a jedina koja se tome protivila bila je delegacija Rusije, na čelu s knezom
Gorčakovom. On je bio misljenja da je reč o Jevrejima kao što su to nemački Jevreji i ne bi se tome protivio, ali pitanje je bilo po čemu Jevreji Rumunije, Srbije i Rusije liče na Jevreje Berlina, Pariza, Londona i Beča. Jevreji Rumunije, Srbije i nekih krajeva u Rusiji su, prema njegovom mišljenju, “opasna pošast za ostale žitelje zemlje”. Predsednik kongresa, Bizmark, pokušao je da ispravi njegov način izražavanja, rekavši: “Prema mom misljenju, može se reći, da loš duhovni položaj Jevreja u pomenutim mestima ima svoje poreklo u nedostatku njihovih sloboda I prava u državi, ali će otklanjanjem uzroka nestati i posledice.” Gorčakov je odgovorio vičući: “To nije tako! Ruska vlada je bila prinuđena da donese posebne zakone za Jevreje da bi odbranila ostale stanovnike države među kojima oni žive!” (Oko četiri godine kasnije, kao što se zna, vršeni su pogromi nad Jevrejima Rusije).

Posle savetovanja sa knezom Milanom i članovima njegove vlade, predstavnik Srbije je odlučio da prihvati uslove koje je kongres postavio. I tako je Ristić izjavio, u ime Srbije, da je njegova vlada spremna da, odmah posle potpisivanja mirovnog ugovora, ukine, s pristankom svih poslanika njegove zemlje, sve posebne protivjevrejske zakone u državi. Bizmark je shvatio da se u tome krije zamka protiv Jevreja, pa je izrazio svoje mišljenje da se kongres ne može osloniti na srpske poslanike, “jer će u tom slučaju ako se poslanici ne slože, vladi to poslužiti kao izgovor da je ona svoje obaveze izvršila. Zato smo danas obavezni da objavimo da se protivjevrejski zakoni tamo moraju ukinuti čak i ako poslanici zemlje to ne prihvate." (Navodi prema časopisu “Hamagid”, br. 31. 187).

Vremenom je postalo jasno da su Birzmarkove  sumnje bile osnovane – poslanici srpske skupštine su raznim izgovorima odugovlačili ukidanje protivjevrejskih zakona i tek posle oko 10 godina, s novim ustavom iz 1888, Jevrejima Srbije su data prava kojima su se nadali proteklih pedeset godina.

Život jevrejskih opština i njihova postignuća

čak i u najtežim vremenima, uključujući i vremena opasnosti za fizički opstanak, Jevreji su se trudili da očuvaju svoje opštinske organizacije. Rabin Beograda izmedju 1837. i 1850. godine je bio Josef Jichak Finci, rođen u Sarajevu. 1842. godine je u Beogradu štampana njegova knjiga “Vajelaket Josef”, koja je sadržavala objašnjenja halahičkih tekstova, većinom u duhu kabale, izreke jevrejskih učenjaka, propise i sl. Namera pisca knjige je bila da svojim učenicima u talmudskom učilištu olakša učenje usled nedostatka talmudskih knjiga. Učilište je osnovano uz novčanu pomoć Moša Rusoa, a učitelji su bili David ben Moše Alkalaj, Reuven ben Moše Farhi, Jehuda Perera i Meir ben Hajim Koen. Posle rava Fincia, službovao je Rafael Josef Sason, rođen u Turskoj, koji je donosio veoma stroge halahičke odluke. Pošto je opštinska blagajna bila prazna, on je odlučio da se “gabeli” doda izvesna svota ranije odlučenom iznosu. Aškenazi, koji su se služili uslugama sefardske opštine, ali održavajući svoju autonomiju (njihov rabin dr J. Tauber je stanovao u Zemunu), smatrali su da su prirezi, kao i naplata gabele, išli na njihovu štetu, pa su tražili da se i po tome odvoje od sefardske zajednice. Oni su se pobunili protiv odluka sefardske zajednice 1860. godine, na čelu sa Lazarom Levenzonom. Na čelu sefardske zajednice su bili tada Moše ben Avraham Ruso, Moše Ozer i još petorica staratelja – uglednika. Vlasti su pokušale da postignu pomirenje među sukobljenim stranama, ali ne razumejući u čemu je u stvari spor, pa su pozvali prosuditelje radi objašnjenja. Upitali su ih, između ostalog, da li su dve strane pripadnici jedne veroispovesti i da li su njihovi običaji istovetni, a ako nisu, postavlja se pitanje gde počivaju razlike. Odgovor obeju strana je bio, razume se, da je vera jedna, a da su razni običaji. Vlasti nisu mogle da smire sukobe.

Rav Sason je umro neposredno pre bombardovanja Beograda 1862. godine, a pošto je tadašnji aškenaski rabin, Jehuda Zev Vajnberger, bio među izbeglicama koji su stigli do Zemuna, tamo je potpisao apel kojim se obraćao jevrejskoj javnosti za prikupljanje priloga u korist izbeglica, naglasdvši da je on „rav aškenaske zajednice u Beogradu sa stalnim prebivalištem u gradu Zemunu“. (v. „Hamagid“, br. 33, 1862).

Posle povratka izbeglica krajem 1862. godine, za hahama je izabran Jaakov Šalom Kalderon koji je od mladosti bio slagač u beogradskoj štampariji za knjige pisane na hebrejskom i ladino jeziku; bio je korektor i prevodilac bez plate, a čak je i pisao knjige, pored toga što je bio učitelj i predmolitelj. J. Š. Kalderon je umro 1872. u pedeset prvoj godini. Bio je prvi koji se potpisivao kao vršilac dužnosti rabina i učitelja. U stvari, od 1862. godine opština nije imala rabina, već ju je vodila skupina izabranika koju je vlada priznavala.
Za rešavanje halahičkih problema obraćali su se hahamu među žiteljima grada koji je imao
biblijsko obrazovanje, ali nisu imali pravog ovlašćenog rabina i duhovnog vodju. Posle njega su službovall vršioci dužnosti rabina, Avraham Elija, Aharon Amadaj (Hamodai) i Moše ben David Alkalaj, koji se potpisivao kao poslednji vršilac dužnosti rava i učitelja deci Ješurunovoj, u školi „Talmud tora“. 1882. godine je dao otkaz, preselio se u Beč gde je izabran za učitelja u sefardskoj opštini, ali je nastavio s pisanjem, pravljenjem zbornika i izdavanjem knjiga. U to vreme je kao učitelj jevrejske škole u Beogradu službovao Avraham ben Jisrael Beterano, zvani Haaviv, rođen u Bugarskoj. Imao je veoma široko obrazovanje pa su članovi uprave molili da prihvati službu vršioca dužnosti rabina, učitelja i predsednika verskog suda što se i desilo. U sudu su mu bili prisuditelji, dajani Moše Finci i David de Majo.

Opština traži ovlašćenog rabina

1884. godine je u Beograd stigao Benjamin Hamoj, izaslanik za  prikupljanje priloga iz Jerusalima koji je, pošto je čuo da opština traži rabina, predložio sebe za to mesto pa je i primljen sa zvanjem glavnog rabina, ali je posle šest meseci bio primoran da napusti, „pa je otišao kako je došao, ništa ne učinivši u toku svoje rabinske službe“. U to vreme je predsednik sefardske zajednice Jaakov ben Moše Alkalaj odlučio da dovede ovlašćenog rabina koji je diplomirao na nekoj od teoloških ustanova iz velikih evropskih gradova, pa je u tom cilju objavio oglase u hebrejskoj štampi poput: „Opština naše zajednice traži pravednog učitelja koji treba da bude glasnogovornik i vođa, tumač i propovednik koji zna da vodi narod po pravdi i zakonu prema Tori i mudrosti u pravoj veri, a koji je i završio svoje nauke i znanja u jednom od rabinskih učilišta u Evropi i koji će znati dobro da piše i da govori na jednom od živih jezika. Za nas je najvažnije znanje jednog od slovenskih jezika, kao što su srpski ili ruski jezik ili slično. Tražimo učitelja koji će znati i italijanski ili španski jezik. Svaki koji se usavršio u tim naukama i koji može da pokaže pisana svedočanstva, neka se obrati nama pismom na adresu koja je gore upisana i neka u tom pismu objasni svoju želju, za koliko dukata godišnje može da prihvati tu službu i neka nam javi da li ima ženu i decu ili je neženjen/samac, pa ćemo o tome opširnije pregovarati sa njim ličnim pismom... Potpisuje u ime uprave Jaakov
M. Alkalaj, Beograd, prestonica Srbije, 12. Meseca teveta 5644." (V. “Hamagid”, br. 7, 1884). Na ovaj oglas je odgovorio Šlomo Mandelkern koji je diplomirao na rabinskom učilištu u Vilni i na univerzitetu Petrograda. Dr Mandelkern je tražio platu koju nisu mogli ili nisu hteli da mu daju i posle kraćeg vremena je napustio Beograd, pa je rabinski položaj ostao ponovo upražnjen sve dok pažnju Jaakova Alkalaja nije privukao dr Šimon Bernfeld, o kome
je saznao sve najbolje iz njegovih članaka u jevrejskim novinama toga vremena. Alkalaj mu je ponudio službu glavnog rabina, predsednika verskog suda I nadzornika škole, sa platom od 3000 franaka godišnje.

Čelnici sefardske opštine u Beogradu su želeli da se odvoje od Osmanskog carstva, pa su u to vreme prestajali da budu pod neposrednim uticajem jevrejskih središta u Solunu, Carigradu i Adrianopolju, težeći uticaju bliže okoline, ali je “prost narod”, koji je govorio špansko-jevrejskim jezikom, teško prihvatao rukovodstvo aškenaskog rabina. Bernfeld je nastojao da vrši svoju dužnost na najbolji mogući način. Tražio je od Alkalaja i Bežeranoa da
se prevedu njegovi udžbenici na ladino jezik, pa je i sam učio “španjolski”. On je i propovedi držao na tom jeziku, odgovarao je uspešno svim zahtevima I često se pojavljivao pred vlastima da brani prava svoje pastve. I pored svega toga u očima većine naroda, koja se čvrsto držali svojih predanja, smatran je za stranca, a njegovo ponašanje je prema njihovom shvatanju smatrano za isuviše “slobodno”. Na kraju, skinuo je sa svoje glave krunu i krajem
1893. godine prešao je u Berlin. Od kraja 19. veka pa sve do svoje smrti 1905. godine, kao rabin sefardske zajednice u Beogradu, službovao je ranije pomenuti Avraham ben Jisrael
Bežerano.

Zanimanja članova opštine

Osamdesetih godina 19. veka u Srbiji je živelo oko 5.000 Jevreja, od kojih su oko 1200 bili Aškenazi, a ostali Sefardi. Većina ih je stanovala u prestonici, u Beogradu. Među njima nije bilo veoma bogatih, ali nije bilo ni sasvim siromašnih ljudi. Svi su živeli od sopstvenog rada. Većina se bavila trgovinom odelima, svilenim koncem, pamukom, vunom, lanom, voćem i plodovima zemlje koje su izvozili u evropske države, kao što je to bilo sa krupnom kožom i sitnom stokom. "Ima među našom braćom malih bankara, ali ne i zelenaša; ima i malo zanatlija, lekara, pisaca i pisara, bojadisara, sajdžija, mlekara, kuvara i poslastičara, limara, krojača, kožara i obućara, zlatara i prerađivača drugih metala i pecara jakih pića... pa
čak i nezaposleni stanovnici siromašnih kuća su u manjini i žive od stvari koje prenose za druge, a njihova bogatija braća ih pomažu dajući im neupadljivo priloge u nevolji kako to valja da se doveka čini u miru i tišini“ („Hamagid“, br. 15, 1886).

1893. godine su vlasti odlučile da zabrane Jevrejima prodaju pića i duvana jer su prišli radikalima“ , a rav Bernfeld se obratio kralju Aleksandru Obrenoviću sa molbom da se zabrana ukine, rekavši da će pripadnici njegove zajednice „biti uvek njegove verne sluge koje slušaju vladara“. U to vreme je položaj rabina bio često ponižavan i primoravao je vršioca te dužnosti da se dodvorava i ponižava, što se nije slagalo sa Bernfeldovim pogledima, pa se čini da je to bio jedan od razloga za njegovu ostavku u novembru 1893.

Krajem 19. veka i početkom 20, u aškenaskoj zajednici su bili sledeći verski upravitelji: Jaakov Rozendorn, Jonas Goldman, Josef Zager, Julius Fuks i Hajnrih Švarc, sve dok 1902. godine nije u Beograd stigao, u početku kao kantor a posle toga kao rabin
zajednice, Jichak Hakoen (Ignjat) Šlang koji je službovao do propasti zajednice kada je i bio ubijen 1942. godine.

Opštinske ustanove krajem 19. veka

Sefardsku zajednicu je vodio odbor od 16 članova koji je biran svake druge godine većinom glasova birača, to jest platiša opštinskog prireza (haaraha). Odbor je birao rukovodioce i gabaje svih opštinskih ustanova, raznih milosrdnih institucija, škola, sinagoga i sl, a svi su bili pod nadzorom opštinskog odbora kome su bili obavezni da predaju izveštaj o prihodima i izdacima. Rabin opštine ili vršilac dužnosti je bio takođe biran odlukom tog
odbora. Dužnost rabina je, pored verskih zabrana i odobrenja, sklapanja i rastave brakova, uključivala i bavljenje svakodnevnim pitanjima, kao i učestvovanje na sednicama uprave. Rabinska služba je morala biti odobrena od vlade.

Ovo su ustanove koje su svaka za sebe vodile svoju blagajnu i koje su sve delovale pod nadzorom opštinskog odbora:

„Talmud Tora“ čiji su ciljevi su bili skupljanje darova, kupovana knjiga, hartija, mastila i pera za siromašnu deci; institucija se brinula i o ostalim njihovim potrebama. Najveći deo prihoda ove blagajne je dolazio od plaćanja gabele od koje su uzimane i plate učitelja i pogrebnih obrednih klača. Dodatni izvor prihoda je dolazio iz prodaje počasti subotnjeg čitanja odeljka proroka (haftara) koji je donosio znatne sume.

„ Anije hair“ (gradska sirotinja) je osnovano za podelu milostinje siromašnima u času potrebe.

„Muke hamilhama“ (ratom oštećeni) osnovano s ciljem pomoći svima koji su na pomoć upućeni, bez razlike u veri i narodnosti, koji su zbog rata bili  onemogućeni da se sami izdržavaju.

„Cicit i Šomre tušija“ (Obredne rese i Čuvari mudrosti) su se brinuli za vršenje obrednih zapovesti, upotpunjavajući delatnost socijalnih ustanova na ovom polju.

U Beogradu je takodje delovalo šest blagajni u korist ustanova u Zemlji Izraela, a to su: Kehal hasidim, Rahel imenu, Anije Erec Jisrael, svi sa sedištem u Jerusalimu; blagajna rabi Meira Baal hanesa iz Cfata, blagajna rabi Šimona bar Johaja iz Tiberije i blagajna Magen Avot iz Hevrona. Dalje navodimo nazive i delokrug socijalnih ustanova:

U okviru opštine je delovalo oko deset potpornih društava. Najveće i najstarije među njima je bilo društvo „Bikur holim“ (Poseta bolesnicima) koje se pominje već u 16. veku, u testamentima i zaveštanjima beogradskih Jevreja. 1886. godine je bilo 280 članova i svaki je plaćao godišnji doprinos od pet franaka. Pored toga je društvo imalo stalni prihod iz prireza plaćanog za klanje živine. U to vreme je društvo vodio Jaakov Medina. Treba istaći da je to društvo imalo svog lekara Jevrejina, sa ugovorenom platom od 1200 franaka godišnje. On je bio obavezan da jednom dnevno poseti svakog bolesnika u jevrejskoj ulici; on ih je pregledao i pisao im recepte. Društvo je imalo i svoju apoteku koje je besplatno delilo lekove, bez obzira na količinu i cenu. Ako je bolesnik bio veoma siromašan, društvo se brinulo čak i za donošenje hrane u njegovu kuću.

U mesnom ogranku AIU je 1886. godine bilo upisano 89 članova. Veza sa prvom međunarodnom Jevrejskom organizacijom je počela 1864. godine kada je osnovan ogranak sa predsednikom Davidom G. Rusoom koji je imao 27 %lanova, 1891. godine Avraham Ozerović je za akcije AIU-a darovao 200 forinti.

Skoro svi članovi opštine su pripadali verskom udruženju “Tikun hacot” koje je imalo lep dom u dvorištu sinagoge čija su vrata bila otvorena celoga dana od rane zore, od početka septembra do kraja marta, tokom dugih i hladnih noći u tom periodu od sedam meseci. Svi posetioci “Tikun hacot-a” su se osećali prijatno – dom je bio zagrejan i osvetljen plinskim svetiljkama, a poslužitelj udruženja bi svim posetiocima donosio šoljicu kafe. Po desetorica bi učila u minjanu, kvorumu, obred “Tikun hacot”[11] i biblijske tekstove do zore kada bi prelazili u sinagogu na jutarnju molitvu, a zatim odlazili na posao. Leti bi se vrata doma otvarala samo subotom i praznicima. Održavanje ovog doma je iziskivalo mnogo izdataka, pa je organizovana posebna blagajna u koju su dolazili darovi, a poslušitelj (šamaš) je svake sedmice obilazio dućane Jevreja i prikljupljao novac u tu svrhu. Na čelu tog udruženja je tada bio Jaakov Mevorah kome su pomagala dvojica pomoćnika. Među dobrotvornim društvima isticala se “Aqudat našim Cidkanijot” (Društvo pobožnih žena).

To društvo je osnovano 1674. godine s različitim ciljevima: pomoć u mirazu za siromašne devojke, pomoć porodiljama iz socijalno ugroženih porodica, koja je uključivala i darovanje tovljenih kokošaka, darovanje toplih vunenih haljina, i to svake jeseni, za 40 siromašnih učenica. 1886. godine je u tom društvu delovalo 80 žena na čelu sa odborom od osam žena. Predsednica je bila Solči, supruga Jedidje Bulija, blagajnica Sara, supruga Josefa Alkalaja. Odbor je biran jedanput u tri godine. 1885. godine društvo je darovalo 400 franaka porodicama mobilisanih vojnika.

1886. godine je osnovano društvo “Kom Mih K’ore tave haitim” (Čitaoci časopisa). Imali su lep dom sa čitaonicama. Među članovima je bilo 110 obrazovanih mladića koji su plaćali po šest franaka godišnje za članarinu. Bili su pretplaćeni na razne novine i časopise na srpskom, nemačkom, ladino i hebrejskom jeziku. Dom je bio otvoren danju i noću. Osnivač društva i prvi predsednik je bio Jaakov Alkalaj. Posle dve godine, 1888, on je počeo da objavljuje u Beogradu prvi mesečnik na ladino jeziku “El amigo del pueblo” (Prijatelj naroda). Jaakov Alkalaj je osnovao i društvo “Lomde Tora” (Izučavaoci Tore). članovi bi se okupljali svake subote po privatnim kućama i izučavali Sveto pismo i komentare. U društvu “Seuda šlišit” (Treća gozba) je bilo 25 članova koji bi se skupljali svake subotnje večeri posle popodnevne molitve (minha). 1881. godine je Menahem ben Ezer osnovao omladinsko društvo pod nazivom “Hevrat menagnin” (Muzičko društvo). Oni bi angažovali učitelja muzike i svirali na raznim instrumentima.

U gradu su, razume se, delovala dva društva koja su bila uobičajena u svim vremenima i u svim jevrejskim zajednicama, naime “Hevra kadiša” (Sveto društvo) i “Hevrat harehica” (Društvo za pranje mrtvaca). Imućniji ljudi su plaćali njihove usluge, ali i preminuli siromah bi dobijao poslednje počasti.

Na kraju 19. veka, posle dobijanja građanskih prava, pohrlili su Jevreji Srbije u visoke škole što je iziskivalo požrtvovanje cele porodice. Obično bi u porodicama s mnogo dece bio izabran jedan od sinova koji je pokazivao sklonost ka učenju pa bi se cela porodica trudila da mu omogući postizanje akademskog obrazovanja.

1897. godine je došlo do preokreta u tom običaju. Mladić, učenik 10. razreda, Jichak (Isak) Alkalaj, obratio se molbom upravi opštine da mu dodeli stipendiju koja bi mu omogućila završavanje srednjeg obrazovanja i nastavak studija jevrejskih nauka i filosofije. Tako je 23. septembra 1897. godine je osnovano “Društvo za potporu učenja zanata, umetnosti i nauka” – kasnije nazvano “Potpora”. Među njegovim osnivačima su bili dr David Alkalaj, Ben-Cijon Buli i dr Jaakov Čelebonović. Među aktivistima ovog društva je bio i Leon De Leon. Društvo potpora je delovalo do propasti zajednice 1941. Prvi štićenik “Potpore” je bio i spomenuti Isak Alkalaj koji je kasnije bio vrhovni rabin Jevreja Srbije, a posle toga i Jevreja Jugoslavije.

Za ostvarenje toga cilja uključila se cela zajednica i njena opština. Štićenici nisu bili obavezni da vrate stipendiju, ali su posle završetka studija i njihovog uključivanja u struku i društvo, bili među glavnim darivaocima društva. Među prvim štićenicima „Potpore“, koji su tokom godina postali poznati javni radnici, spomenućemo samo neke: lekare dr Bukić Pijade, dr M. Rusoa, dr Rafael Margulisa, dr David Albalu, dr Žak Konfina, slikara Samuila Elića koji je stradao u Balkanskim ratovima. Od kraja Prvog svetskog rata do 1933. godine svoje visoke
studije zahvaljujući „Potpori“ završili je 30 lekara, 10 pravnika, 16 inžinjera, 4 apotekara i ostalih – svega 99 štićenika. Na skupštini društva, koja je održana 3. aprila 1921, odlučeno je da se „Potpora“ brine o potrebama i obra- zovanju ratne siročadi. Bilo je porodica koje su izgubile svoje hranitelje, pa ipak nisu bile deo tog projekta, tako da je samo 31 porodica, sa 98 siročadi, uživala pomoć društva.  

Od 1920. do 1933. „Potpora“ je za obrazovanje svojih štićenika izdala 658.628 dinara, a za pomoć ratnoj siročadi 329.853 dinara. Na čelu društva od tridesetih godina do rata stajao je dr Rafael Margulis – jedan od prvih štićenika.

Počeci cionizma

Zasnivač ideje povratka u Cion u celoj Srbiji bio je zemunski rabin, rabi Jehuda ben Šlomo Haj Alkalaj koji je u Beogradu i u Šapcu, zajedno sa Hajimom Gavrielom Nahmijasom osnovao podružnice Društva za naseljavanje Zemlje Izraela.[12]

1882. godine, odmah nakon prvih pogroma Jevreja u Rusiji, Jevrejska opština u Beogradu je, po preporuci AIU, organizovala masovni skup za moralnu potporu i skupljanje novčanih priloga. Na skupu se govorilo o tome da hiljade Jevreja Rusije traže da napuste svoju zemlju i da se isele u SAD. Jevrejska opština Beograda je izrazila svoje mišljenje da bi za njih bilo bolje  da se isele u tadašnju Palestinu.

1885. godine je iz Beča u Beograd došao za gradskog lekara spomenuti dr Reuven Birer, aktivista društva “Hovevej Cijon” [Chovevej Cijon] i jedan od osnivača studentskog društva u Beču “Kadima” u kome je između ostalih bio aktivan i L. P. Lebl iz Beograda, ujak Teodora Hercla, koji je osamdesetih godina bio jedan od čelnika društva “Admat Ješuruh”, a devedesetih predsednik društva “Cijon”. Dr Birer je slao celi niz dopisa časopisu “Hacefira” koji su objavljeni pod naslovom "AI Admat Serbia" (“U zemlji Srbiji”). U svom dopisu je izrazio žaljenje što u Srbiji još nije osnovano društvo “Hovevej Cijon”. On je verovao da će Jevrejima kao uzor poslužiti Srbi, taj mall i siromašni narod, koji je zbacio sa sebe jaram svojih porobljivača, i zahtevao od Jevreja “da uprave svoje misli ka spasenju Izraela i spasu Ciona". Ministar unutrašnjih poslova Srbije M. Garašanin, koji nije tolerisao duh cionizma, budući suprotan raširenom poimanju “Srba Mojsijeve vere”, učinio je sve da ga [Dr Birera] odstrani iz Beograda.

Stvar se završila kratkim naređenjem: otkazom bez prava na žalbu (24. maja 1886). Dr Birer je rekto bivao prinuđen da napusti grad, pa se preselio u Sofiju gde je razvio široku cionističku aktivnost (Hercl mu je poslao svoju knjigu “Jevrejska država” sa posvetom “Pioniru cionističke ideje”). Krajem 19. veka nosioci cionističke zastave u Beogradu su bili Jaakov Alkalaj i dr David Alkalaj. Poslednji je izabran da 1897. predstavlja cioniste Srbije na I cionističkom kongresu u Bazelu. Posle povratka sa kongresa (sa suprugom Rahelom, unukom rabi Jehude Alkalaja) osnovao je društvo „Cijon koje je iz svojih redova slalo predstavnike na sledeće kongrese. Društvo “Cion” je delovalo i na rušenjae ograda među Sefardima i Aškenazima što je bilo izraženo i u sastavu uprave: predsednik dr David Alkalaj, zamenik predsednika dr Samuel Pops, prvi sekretar S. De Majo, blagajnik Adolf Rešofski. 1910. godine održan je kongres ujedinjenja sa omladinskim društvom „Gideon“.

Tom prilikom je upisan dr David Alkalaj u zlatnu knjigu Jevrejskog nacionalnog fonda (KKL). „Gideon“ je tada imao oko 100 clanova. Društvo je zahtevalo od kandidata polaganje prijemnih ispita. Svaki član je bio obavezan da plati doprinos – u cionističkim šekelima i da pokaže znanje o željama i ciljevima cionističkog pokreta.

Od početka 1911. godine je u Beogradu delovao orden „Bnei Brit“, pod nazivom „Loža Srbija br. 676“. Taj orden je mnogo pomogao socijalnim i kulturnim ustanovama Jevreja. Među inicijatorima ordena pomenućemo dr Davida Alkalaja, rabina I. Šlanga i dr S. Popsa. Članovi tog ordena su nastojali da uspostave razumevanje među svetovnjacima i vernicima, među ortodoksima i neolozima, medju Sefardima i Aškenazima. Orden je stavljen van zakona 5. avgusta 1940. Bila je to prva podružnica u državi koja je poslužila kao uzor ograncima koji su osnovani u Zagrebu, Osijeku, Novom Sadu i drugim gradovima. 1913. godine rav Šabetaj Djaen je osnovao udruženje pod nazivom „Hatehija“ (Obnova). Sva cionistika aktivnost je prekinuta 1914. godine kada je izbio Prvi svetski rat.

Jevreji u ratovima Srbije

Od 1912. godine, kada se su izbili balkanski ratovi, pa nadalje, Jevreji Beograda su učestvovali u ratnim naporima Srba, uprkos svojoj malobrojnosti među stanovništvom iz opštine, koja je imala oko 5.000 članova, učestvujući u srpskoj vojsci  sa 600 vojnika što predstavlja 12% od ukupnog broja. Za podsticanje rodoljubivih osećanja „Srba Mojsijeve vere“ doprineli su svojim propovedima rabini dr Isak Alkalaj, s jedne, i dr Ignjat Šlang, s druge strane. Čak i Jevreji koji su ostali u pozadini doprineli su svojim učešćem u ratnim naporima, novčanim doprinosima i radnom snagom. Sefardska opština je darovala sanitetu opremu za vojnu bolnicu sa 100 kreveta, a aškenaska opština je sa svoje strane darovala bolnicu za prihvat 24 ranjenika koja je tokom Drugog balkanskog rata mogla primiti 40 ranjenika. Jevrejske devojke i žene su služile kao dobrovoljne bolničarke. Opštine su izgubile svoje najbolje sinove. Među njima su bili Moša Amar i Benko Davičo. Posle potpisivanja mirovnog ugovora u Bukureštu, 10. Avgusta 1913, Vardarska Makedonija je dodeljena kraljevini Srbiji, zajedno s gradovima Skople, Bitolj i Štip. U tim gradovima stanovalo mnogo Jevreja, te je stoga srpska vlada zatražila od čelnika jevrejske opštine u Beogradu da tamo pošalje vođe sa znajem ladino jezika, radi uveravanja tamošnjih Jevreja da će kroz nove vlasti uživati svoj položaj. I tako su, još iste godine, u „oslobođenu Južnu Srbiju“ otputovali vrhovni rabin Srbije dr Isak Alkalaj, dr David Albala, Šalom Ruso i Moše Pinto, ali se uskoro ispostavilo da kratke posete nisu dovoljne, pa su zato u Bitolj poslati srpski rodoljubi iz jevrejske zajednice Beograda, kao sto su Johan Mandil i Samuilo Alkalaj. Mandil, koji je bio pravnik i novinar, čak
je osnovao u Bitoli (v. odrednicu) prve srpske novine u Makedoniji.

Po izbijanju Prvog svetskog rata, Austrijanci su bombardovali Beograd 30. jula 1914. Jevrejska omladina je ponovo mobilisana da ratuje rame zu rame sa Srbima. Za vreme rata su zajedno proterani stanovnici Beograda, Srbi i Jevreji su odvedeni u sabirne logore u Mađarsku, Češku i Moravsku, a mnogi su tamo i umrli. U Narodnoj skupštini, koja je zasedala u izbeglištvu na ostrvu Krfu, bio je i jevrejski poslanik Ben Cion Buli. Srpska vlada je poslala u Sjedinjene Američke Države jednog od svojih najboljih propagandista, lekara, rezervnog kapetana, dr Davida Albalu radi pridobijanja američke vlade za pomoć Srbiji. Dr Albala je bio istovremeno srpski rodoljub i cionista. Tako je delovao u korist Srbije, ali je od dana objavljivanja Bafurove deklaracije delovao i na pridobijanju podrške Srbije za pravo svog naroda na samostalnost. U tome je i uspeo. 27. decembra 1917. godine, Milenko Vesnić, šef srpske delegacije u izbeglištvu (ministar spoljnih poslova Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca), uputio je službeno pismo u kome je priznao Jevrejima pravo na nacionalno ognjište u Zemlji Izraela – tadašnjoj Palestini. Vesnić je dodao da će mu biti žao ako Jevreji, građani Srbije, napuste zemlju da bi se vratili u svoju obećanu zemlju, ali ih razume i nada se da će predstavljati snažan most između Zemlje Izraela i Srbije. Treba napomenuti da je ovo pismo napisano nešto manje od dva meseca nakon pisma lorda Balfura baronu Rotšildu čime je Srbija postala prva država koja je priznala Balfurovu deklaraciju.

Što se tiče unutarnjih jevrejskih odnosa, dr Albala je bio uzor za postavljanje mostova izmeđ dveju zajednica pošto se oženio aškenaskom ženom, Paulinom Lebl-Albala, književnicom, koja je između dva svetska rata bila predsednica unije akademski obrazovanih žena Jugoslavije.

U ratovima Srbije 1912-1918. je poginulo u borbama više od 60 beogradskih Jevreja. Najveće gubitke je pretrpela porodica Ruso koja je ostala bez 4 sina, i porodica Amar, koja je izgubila trojicu. Mladi novinar Leon B. Lebl je pao junačkom smrću, advokat David Koen je ubijen kada je neprijatelj saznao da je on pisac sveske PROPOVEDI u duhu srpsko-jevrejskog bratstva. Na ulazu u jevrejsko groblje u Beogradu podignut je spomenik palim borcima koji su poginuli u ratovima Srbije.

Autori spomenika su bili arhitekt Samuilo Sumbul, a kamenorezac Josip Dojč. Pored srpskog teksta, stihova Petra Petrovića-Njegoša, uklesan je i stih iz II knjige Samuilove (1, 25): "Kako padoše junaci u boju!" a i sledeći stihovi:

Kamen ovaj o velikim delima govori,
o braći našoj koja padoše u ratu kazuje
za domovinu svoju krv proliše
kao lavovi su ratovali do zadnjeg daha svoga
Neka su imena ovih žrtava slavljena
za uspomenu na njih podigoše kulu ovu članovi opštine.

Organizovanje posle I svetskog rata

1. decembra 1918, rodila se nova država: Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Posle 11 godina promenila je svoje ime u Kraljevinu Jugoslaviju, naime zemlju južnih Slovena, a Beograd je od njenih početaka postala prestonica. Osim teškoća prilagodjavanja stanovništva ostalog dela države, u Kojima su do tada vladali drugi narodi (Austrijanci, Madjari, Italijani, Turci, Bugari) stanovništvo Beograda uopšte, i Jevreji posebno, su bili zadovoljni novim stanjem. U odgovarajućim prilikama pomagali su svojoj braći koji su trpeli diskriminaciju ili su bili lišeni svojih prava zbog učestvovanja u vojskama "neprijateljskih država" u prošlosti. Država je tada imala više od 70.000 stanovnika Jevreja, pa je odlučeno da se osnuje Savez jevrejskih bogoštovnih opština, koji je predstavljao sve jevrejske opštine na tlu Jugoslavije. Posle mnogih rasprava i protivljenja, rodio se Savez, na osnivačkoj skupštini, održanoj u Osijeku, 1. jula 1919. Za predsednika je izabran dr Hugo Špicer iz Osijeka, a u glavnom odboru su bili četiri čelnika jevrejstva prestonice: vrhovni rabin dr Isak Alkalaj, dr David Akalaj, dr Fridrih Pops i David Hohner. Jugoslovenski ustav je Jevreje priznao kao versku zajednicu. Vremenom je donet zakon koji je opštinama priznao autonomiju u vodjenju verskih, društvenih i kulturnih poslova.

Oktobra 1923. je u Beogradu osnovano još jedno centralno telo, Savez rabina Jugoslavije, a za vrhovnog rabina je izabran dr Isak Alkalaj, kome su data široka ovlašćenja.

Cijonizam - ideja i praksa

Cijonističu ideju su u grad doneli, još na kraju prošlog veka, uglavnom studenti koji su se vraćali sa svojih studija u Beču. Ideja je pala na plodno tlo medju pripadnicima sefardske opštine, čije su žudnje za Cijonom i Zemljom Izraela bile od uvek snažne. Ali su se pojavile teškoć u svakodnevnom ostvarivanju ideje, jer je u tu svrhu trebalo imati i organizacione, propagandne napore ali i druge dodatne doprinose (najčešće nacionalnim fondovima). Ideja je lepo prihvaćena medju delom inteligencije  a bila je urezana i u narodnu svest, ali je bilo potrebno prevladati razne otpore. U opština je vladalo izvesno podozrenje prema novim oblicima organizacije, jer  su stare organizacione forme bile već odavno ustaljene. Ni idejni otpori nisu bili retki: Jevreji, rodjeni i odrasli u Srbiji posle dobijanja gradjanske ravnopravnosti, koji su postigli zadovoljavajući način zajedničkog života sa svojom okolinom, su odbijali jevrejsko nacionalno opredeljivanje, te je medju njima bilo i takvih koji su se radije predstavljali u javnosti, kao što je rečeno, kao pripadnici Mojsijeve vere, što su i upisivali u svoje zvanične dokumente. Medju njima su bili A. Lević i advokat dr Jakov čelebonović. Bilo je potrebno mnogo ubedjivanja da se dokaže da nema suprotnosti izmedju takve identifikacije i one jasne nacionalno-jevrejske. Bilo je potrebno izvesno vreme dok je taj stav prihvaćen od većine članova jevrejske opštine.

Uprkos prodoru cijonizma i širenja jevrejske nacionalne svesti, kao njegove posledice, pokret nije obuhvatio sve slojeve jevrejske zajednice. Ostala je dosta velika skupina "Jevreja uopšte" koja se mogla nazvati ne-cijonističkom, medju kojima su bili Geca Kon, izdavač i poznati knjižar, i Bernard Robiček, načelnik poreskog odeljenja u Ministarstvu finansija i potpredsednik aškenaske jevrejske opštine.

Dodatnu prepreku, koja je delovala protiv organizovanog cijonizma, je predstavljalo posebno organizovanje oko vernosti sefardskom predanju. Praktični izraz tih težnji je ostvaren u beogradskoj organizaciji sefardskih Jevreja, na čijem čelu je bio imućni poslovni čovek Lazar Avramović, sa saradnicima Avramom Levićem i dr Solomonom Alkalajem. Iako njeni inicijatori nisu tako nameravali, ova pojava i njen organizacioni izraz su vodili ka asimilaciji i anticijonizmu. Ona je predstavljala faktor za sprečavanje razvoja cijonizma u prestonici. Predstavnici ove grupacije, koja je naglašavala svoje sefardsko opredeljenje kao osnovno u svom jevrejstvu, su učestvovali veoma aktivno na kongresu Svetske sefardske federacije u Beču (1925), a 1930. godine je upravo u Beogradu održan Balkanski kongres sefardskih Jevreja.

Na tom kongresu je pronadjen kompromis izmedju isticanja sefardskog opredeljivanja i pripadnosti cijonističkom pokretu, uz pomoć predstavnika sefarada Bugarske, koji su uporno odbijali kritiku i uzdržavanje prema Svetskoj cijonističkoj organizaciji. Od tada pa nadalje su otklonjene poteškoće koje su se pre toga pojavljivale, te je pomenuti Avramović bio medju aktivistima jevrejskog nacionalnog fonda (Keren hajesod) i učestvovao u stalnoj cijonističkoj aktivnosti. Položaj lokalnog cijonizma je ojačan posle osnivanja Mesne cijonističke organizacije (MCO) koja je pripadala zemaljskoj, jugoslovensko) organizaciji, u kojoj su se isticala braća  Moša i Šemaja Demajo I David (Dača) Alkalaj. Treba istaći da je organizovana i cijonistička grupa koja je osnovala Klub cijonista aktivista. Na čelu grupe, koja je od članova zahtevala i iseljavanje u Zemlju Izraela, bio je inženjer-hidrolog, dr Avraham Verber ( kasnije Avišur), koji se iselio u tadašnju Palestinu na početku tridesetih godina i bio aktivan u razvoju izvora voda i zemaljskog vodovoda još u vreme mandatorne vlasti, ali i posle uspostavljanja države Izrael. Još 1925. godine je osnovano društvo pod nazivom Mevaser (pretpostavlja se da je tako nazvano pod uticajem knjižice rabi Jehude Alkalaja Ragle hamevaser, koja je izdata u Beogradu 1865  ( 5.625) godine), koja je sebi stavila u zadatak da organizuje putovanja po Zemlji Izraela. čini se da ideja nije znatnije ostvarena pa čak i iseljavanja su predstavljala samo pojedinačne pojave.

Pod uticajem cijonizma Jevrejska opština je proširila granice svojih delatnosti: snovan je dečji vrtić, a vaspitačice su pozivane iz Palestine; otvoren je Hug ivri (Hebrejski kružok); u budžetima su predvidjena sredstva za pomoć pripremnih stanica (hahšarot) i omladinskih logorovanja. Kada je došlo do nailaska izbeglica iz nacističke Nemačke i Austrije Jevreji Beograda su organizovali pomoć. Treba pri tom naglasiti da se vlasti nisu mešale u tu delatnost.

Ogranak WIZO je u Beogradu osnovan 1928. godine, posredstvom dr Celine Sokolov, koja je pratila svoga oca, Nahuma Sokolova, kada je ovaj posetio Jugoslaviju. Medju glavnim aktivistima tog ženskog cijonističkog pokreta u Beogradu su bile Roza Štajndler (kasnije članica svetskog rukovodstva) i Hermina Melamed.

U Beogradu su debovale i dve organizacije pobožnih žena, pomenuta sefardska i aškenaska, koja je osnovana 1895. godine.

Posebnu pojavu predstavlja razvoj koji je vezan za osnivanje doma (Ken-gnezdo) Hašomer  hacaira 1931. godine u Beogradu. Još pre dolaska u grad propagandista pomenutog cijonističko-socijalističkog pokreta, znatan deo jevrejske omladine je bio organizovan u okviru mesnog skautskog pokreta. U tom okviru su bili priznati i delovali su kao odvojena jedinica pod imenom Plavo-belo Pleme Teodor Hercl I stega beogradskih skauta. Treba istaći činjenicu da je to celo pleme prišlo Hašomer hacairu, i time je veoma olakšano priključivanje ostale omladine u redove mesnog doma. Pojava je karakteristična u društvenom pogledu, jer u njoj ima nešto od iskazivanja istovečenosti i pripadnosti društvu koje ih je okruživalo, putem čuvanja posebnosti, sve dok na početku tridesetih godina ta identifikacija nije prevladala i dovela do potpunog izdvajanja.

Većina članova "kena" su bili učenici srednjih škola. 1933. godine je osnovan novi pokret pod imenom Irgun stam halucim (Organizacija opštih pionira) koja je bila bliska Radničkoj partiji Zemlje Izraela (MAPAJ) i njenoj kibučkoj organizaciji (Kibuc meuhad) u tadašnjoj Palestini a čiji su članovi pripadali radničkoj omladini. 1935. godine ova skupina se priključila svetskom pokretu Tehelet lavan (Plavo-beli). Najmanja i poslednja medju omladinskim pokretima je bila Akiva. Njeni organizatori su bili opšti cijonisti, a u njihovom beogradskom domu (kenu) je 1939. godine bilo 124 člana.

U gradu je delovao i ogranak Palestinskog ureda (centrala je bila u Zagrebu, uz Zemaljsku cijonističku organizaciju Kraljevine Jugoslavije). U Beogradu u je bilo i predstavništvo Keren hajesod-a (Jevrejski nacionalni fond), na čijem je čelu, posle dr Leo Štajndlera, bio Samuilo-Mile Demajo; generalni sekretar je bio Karlo Fridman (obojica ubijeni u toku rata). Čelnici cijonističkog pokreta su povremeno posećivali Beograd, medju njima, kao što je rečeno, N. Sokolov, Menahem Usiškin i dr Nahum Goldman, a tridesetih godina, i vodja revizionista Vladimir-Zeev  Žabotinski.

Jevrejska štampa i izdavaštvo

Mesna jevrejska štampa se relativno polako razvijala. Centri jevrejske štampe su bili u Sarajevu i u Zagrebu. Pri istraživanju ove delatnosti treba da se razlikuje štampa na ladino jeziku i ona koja je izlazila na srpskohrvatskom.

Na kraju prošlog veka (1888-1892. godine) u gradu je izlazio list pod nazivom El amigo del Pueblo (Prijatelj naroda), kojega je uredjivao Jakov M. Alkalaj. Početkom ovoga veka su izlazila sledeća glasila: 1905. godine Pasatiempu (Razonoda); 1903-1906. Hašalom (Mir); Karmi šeli (Moj vinograd), pod uredništvom Baruha ben Jichaka Mataranija. Pisanje na ladino jeziku je bilo u opadanju, nova pokolenja su se jezički potpuno uklopila i društveno potpuno zbližila sa svojom srpskom okolinom, tako da im više nije bio potreban poseban jezik. Pa ipak do 1924. godine je izlazio, povremeno, Beogradski jevrejski glasnik. U tom listu, pod uredništvom Morica Hercla je postojala i rubrika na ladino jeziku, slično takvoj rubrici u nedeljniku Jevrejski glas, koji je izlazio u Sarajevu. Pošto je to bila pojava koja se nije ponavljala, treba da se pomene ovde kao neka vrsta završetka poglavlja.

Što se tiče štampe na jeziku države, ona je bila neznatna i vezana za opštine i za Savez jevrejskih bogoštovnih opština.

Prvi nedeljnik je bio Jevrejski glasnik, čiji je sadržaj bio prvenstveno zabavni i narodno prosvetiteljski, a izlazio je 1909-1910. godine, izdavač je bilo udruženje Cijon, s dr Davidom Alkalajem na čelu, i urednikom Isakom Levijem. 1920-1921. godine izlazile su pod istim imenom novine Mesne cijonističke organizacije. Urednici su bili David Demajo i Moša Altarac. I ove novine, koje se nisu održale, a na početku su izlazile tri puta sedmično, su imale rubriku na ladino jeziku.

Sva ostala izdanja su bila periodična i predstavljala glasila dveju opština i Saveza opština i njih ovde nećemo pominjati (Vidi katalog izložbe Jevrejska štampa u Jugoslaviji do 1941, održane u Jevrejskom istorijskom muzeju u Beogradu 1982. godine).

Nasuprot malog broja štampe, krajem tridesetih godina je razvijena široka izdavačka delatnost. Izdavačka kuća Jevrejski narodni kalendar, pod zajedničkim uredništvom Davida A. Levija i Alekse Klajna iz Zagreba, je objavila šest svezaka Kalendara, koji nisu bili samo godišnji kalendari, već su sadržavali i članke u godinama 1935-1941. i bili veoma široko rasprostranjeni širom države. Pored toga izdate su dve biografije (Hercla i Arlozorova), izabrane priče Hajima Nahmana Bjalika I molitvenik sa prevodom i objašnjenjima na hrvatskosrpskom, koji je sastavio rabin dr Miroslav Šalom Frajberger (podaci u bibliografiji na kraju knjige).

Veliku novinu u štampi je predstavljala inicijativa cijonističkog aktiviste i novinara pomenutog Davida A. Levija, koji je osnovao Jevrejsku novinsku agenciju i

nazvao je Jevkor, prema tadašnjoj novinskoj agenciji Svetske cijonističke organizacije iz Jerusalima - Palkor. Vesti ove agencije su se bavile dogadjajima od jevrejskog interesa u celoj državi i služile uglavnom jevrejskoj štampi i jevrejskim opštinama u unutrašnjosti Jugoslavije. Bilten Jevkora je izlazio 1936-1940. godine redovno i dostavljan pretplatnicima 2-3 puta sedmično. Bio je to važan izvor veza i informacija za Jevreje i pokazivao veliki napredak koji je nastao u sredstvima veza u jevrejstvu.

Sport

U ovoj oblasti aktivnosti su bile relativno male. Počev od 1916. godine postojalao je Omladinsko udruženje za gimnastiku, čiji je rukovodilac bio Jakov -"Żak" Davičo. Jevrejska omladina je učestvovala u sportskom društvu Soko i u domovima cijonističke omladine.

Jevreji u kulturnom životu

Jevrejsko učešće u duhovnom životu prestonice je raslo od dvadesetih godina pa nadalje. Pomenućemo samo najistaknutije medju mnogima i dobrima. Medju slikarima  su se isticali u novije vreme Leon Koen i Bora Baruh (poginuo u ratu), Moša Pijade i dr. Medju jevrejskim piscima treba istaći Haima S. Daviča, koji je podigao književni spomenik jevrejskoj četvrti Beograda, i Arona Alkalaja, koji je napisao biografiju o Mojsiju. Medju ženama je postigla uspehe književnica Paulina Albala.

Uz ovo ćemo istaći društvo intelektualaca pod nazivom Bratstvo, koje je delovalo tridesetih godina i bila neka vrsta debatnog kluba jevrejskih obrazovanih ljudi, a služilo je i kao središte za procenu situacije. Medju pokretačama su bili Jošua Hajon i dr Josip Heršković (ubijen za vreme rata).

U zajednici su, ismedju ostalih delovale i dve kulturne ustanove: dvadesetih godina Prosvetiteljski klub "Maks Nordau". Osnivač je bio H. Hazanović. Jevrejsku biblioteku je osnovao 1929. godine Aron Alkalaj, koji ju je vodio do rata.

Muzika

1879. godine je u gradu osnovano Srpsko-jevrejsko pevačko društvo. S prekidima za vreme ratova ono radi i danas. Sada hor nosi naziv Hor braće Baruh - po imenu trojice braće partizanskih boraca, koji su pali u borbama. Osnivači društva su svojevremeno bili: Mihajlo Ozerović, Hajim S. Davičo i David A. Koen, a prvi predsednik je bio Avraham Mevorah. U početku je to bio muški hor a tek mnogo kasnije mešoviti hor u kome su učestvovali studenti. Hor je nastupao i u inostranstvu, uključivo u Izraelu (na festivalima Zimrija 1952. i 1958). Ovaj hor je vršio veoma častan obrazovni i društveni zadataka medju Jevrejima Beograda i pomagao je približavanju i učvršćivanju veza izmedju članova jevrejske zajednice i srpske okoline. Ova kulturno-umetnička saradnja je bila beogradska posebnost i simbolizuje uspeh uključivanja Jevreja u kulturni život prestonice. Danas se na čelu hora nalazi Aleksandar Levi.

Hebrejska štamparija u Beogradu

(Belogrado)

1837. godine je u državnoj štampariji Kneževine Srbije (Knjažesko-serbska pečatnja) otvoreno odeljenje za štampanje knjiga hebrejskim slovima. Do danas se ne zna odakle potiču ova kvadratna slova, ali je važno to da su se gradski rabini, jevrejski učenjaci i učitelji služili ovim sredstvom i da su se  brinuli da u tu štampariju donose molitvenike i jevrejske učene knjige, ali i knjige biblijskih komentara na štampu. Medju relativno brojnim knjigama - više od 50 koje su štampane u toj srpskoj državnoj štampariji izmedju 1837. i 1874. godine, treba istaći posebno udžbenik iz 1839. godine pod nazivom Darhe noam (Putevi miline), koji je predstavljao hebrejsku gramatiku sa objašnjenjima na špansko-jevrejskom jeziku, koju je napisao rabi Jehuda ben Šlomo Haj Alkalaj. Medju istorijskim knjigama pomenućemo knjigu Ševet Jehuda (Jehudino pleme) Solomona i  Josefa  ibn Verge, iz 1859. godine i knjigu rabina Šimona Bernfelda,  koja je prevedena na špansko-jevrejski jezik i objavljena pod nazivom Istorija de los Džudios, 1890. godine (ova je knjiga štampana u štampariji Samuela Horovica, a ne u knjaževskoj štampariji).

Medju halahičkim knjigama treba istaći delo Josefa Fincija Vajelaket Josef, zatim Damesek Eliezer rabi Eliezera ben Šem Tov Papoa iz Sarajeva i Ze hašulhan (uredio Moše David Alkalaj) i Izreke otaca (s prevodom na ladino Davida M. Alkalaja).

Većinu knjiga su predstavljali molitvenici i obredno verski sastavi, što svedoči  o vernosti predanju predaka. U njima se oseća didaktičko-vaspitna tendencija. O postojanju mističkih strujanja medju Jevrejima Beograda u drugoj polovini 19. veka svedoči knjiga Ha'dara raba Kadiša (izdavač i sastavljač Moše David Alkalaj), koja predstavlja najistaknutiju izrazito kabalističku knjigu objavljenu u Knjaževskoj štampariji (1872. godine).

O velikoj pobožnosti svedoče razna izdanja molitvenika Tikun Hacot, (obredna knjiga za mističarski ponoćni obred) koji je bio i prva knjiga objavljena u Beogradu 1837. godine (izdavač Hajim ben David Hajim, zvani "Davičo"). Postoje još tri mesna izdanja ove knjige. Od sredine sedamdesetih godina 19. veka prestalo je štampanje hebrejskih knjiga u državnoj štampariji, a nastavljeno je u privatnim štamparijama. Srpski štampari, kao Stefanović i drug, Djordje Kimpanović, i drugi su nastavili da štampaju hebrejske knjige do devedesetih godina, a medju njima je radila i štamparija Šmuela Horovica, koja je nosila ime Prosveta. Ova delatnost se završila početkom ovog veka, pod uticajem dva paralelna procesa: prodor srpskog jezika u domove i lični život, uz nastavu na srpskom jeziku s jedne strane, a s druge sekularizacija i moderno evropsko obrazovanje koje je i u Srbiji našlo svoje mesto.

Naglašavamo da je  na tlu Srbije to bila jedina hebrejska štamparija, koja je predstavljala retku ali veoma pozitivnu pojavu u zajednici i relativno malobrojnom jevrejstvu. U dodatku donosimo popis dela koja su objavljena u Beogradu od početka hebrejske štampe do 1905. godine.

Sefardske opštinske ustanove novijeg vremena

Za potrebe obreda i kašer ishrane su se brinule sledeće organizacije:

Hevra kadiša: u njoj su delovali Nisim Ben-Arojo i Moša N. Levi; za društvo Oneg šabat Ugemilut hasadim, čija je zgrada osvećena 4. marta 1923 je odgovarao je Hajim Medina.

Ezrat ahim: rukovodio je Jaakov Benvenisti.

Menza (sa kašer ishranom za studente):  vodili su je šabetaj Ruso i Rafael B. Meir. (Uporedo je postojala i mala aškenaska menza).

U tom vremenu su u sefardskoj opštini postojale i njene velike ustanove:

Sinagoga Bet Jisrael: sagradjena 1908. godine, srušili su je Nemci 1941. godine;
Narodni dom i škola: izgradjen 1929. godine (arhitekta - Samuel Sumbul iz Sarajeva.
Danas se u jednom krilu zgrade nalaze kancelarije Saveza jevrejskih opština Jugoslavije, Jevrejski istorijski muzej i Jevrejska opština Beograda).

Približavanje propasti...

1938. godine su počele pojave, u početku veoma retke, napuštanja jevrejstva. List Židov je otvorio posebnu rubriku, posvećenu "pokrštenima", sa imenima onih koji su napustili zajednicu. Bilo je medju njima i takvih koji su izrazili želju da i dalje u tajnosti plaćaju svoje doprinose Jevrejskoj opštini i priloge cijonističkim organizacijama, ali je Zemaljska cijonistička organizacija to odbila i odlučila da se nikakvi prilozi ne primaju od pokrštenih. U to vreme je Jevrejska opština u Beogradu započela nagradni konkurs za učenike viših razreda srednjih škola, za sastave pod naslovom "Zašto ću ostati Jevrejin u ovo teško vreme".

Pod uticajem dolaska Hitlera na vlast u Nemačkoj i početka II svetskog rata, počeli su da se pojavljuju antisemitski članci. Uprkos rečima umirenja koje su izgovorene članovima jevrejskih delegacija koje su posetile visoke ličnosti u vlasti, osećala se briga i nemir. Usred dana upisa u novu školsku godinu, 1. septembra 1940, obavešteni su Jevreji Beograda i cele države, da njihova deca neće moći biti primljenia u školu. Delegacija Saveza jevrejskih opština Jugoslavije je tražila da se bude primljena kod ministra unutrašnjih dela Antona Korošca, koji je samo potvrdio činjenicu. I dok su Jevreji očekivali ukidanje zabrana, u Službenim novinama, br. 222, 5. oktobra 1940. objavljene su dve dodatne uredbe koje su istoga dana stupile na snagu. Prva uredba je govorila o zabrani držanja preduzeća i prehrambenih trgovina, a druga o "numerus clausus"-u za učenike srednjih, stručnih, viših škola i univerziteta. Savez jevrejskih opština je objavio protest zbog tih postupaka, koji su teško pogodili Jevreje Jugoslavije. Stotine učenika su ostale izvan škola. Jevreji Beograda su osnovali posebne razrede u okviru jevrejske škole koju je od ranije vlast priznavala. Učitelji su bili: Solomon Kalderon, koji je napisao knjigu istorije jevrejskog naroda i dr Jehuda Levi, obojica poznavaoci hebrejskog jezika i učitelji sa znanjem jevrejskih nauka. U toj školi  je podučavalo 9 učitelja, od kojih su tri bili Jevreji a ostali Srbi (neki od njih su radili dobrovoljno, u znak protesta protiv "numerus clausus-a"). Ova škola, organizovana bez unapred pripremljenog plana, je radila do 6. aprila 1941. godine.

Od početka 1941. godine Nemci su uporno zahtevali od Jugoslavije da pristupe silama osovine (Berlin, Rim, Tokijo), a zahtevali su i dozvolu prolaska nemačkoj vojnoj sili kroz Jugoslaviju, koja bi im omogućila lak prilaz Grčkoj. Oni su, u stvari, težili potpunoj vlasti and celom državom i njenom totalnom pokoravanju. Tako su 25. marta 1941. jugoslovenski političari potpisali "Trojni pakt" (potpisali su ga u Beču predsednik vlade Cvetković lično i njegov ministar spoljnih poslova Cincar-Marković). Kada su stanovnici Beograda saznali o priključenju, tom paktu izbile su masovne demonstracije koje su dovele 27. marta do pada profašističke vlade. Hitler nije Beogradu oprostio šamar koji je dobio: 6. aprila u zoru, bez objave rata, nemačko ratno vazduhoplovstvo je bombardovalo nebranjeni grad tokom 4 dana, a 12. aprila 1941. su nemačke jedinice ušle u razoreni Beograd.

Holokaust

Holokaust je na Jevreje prestonice spustio svoje sile sa neuobičajenom žestinom i brzinom. Treba istaći da su Jevreje Beograda i ostalih gradova Srbije većinom uništili sami Nemci. Pod ruševinama grada su bili pokopani nekada još živi, hiljade stanovnika Beograda, medju njima i stotine Jevreja. Jevrejske četvrti, Dorćol i Fišeklija, su skoro sasvim zbrisane.

U kratkom ali i unapred izgubljenom ratu, u kome je bilo mnogo izdaje i diverzantskih akcija Pete kolone, učestvovalo je i nekoliko stotina Jevreja. Jedan od heroja tog rata i njegova žrtva je bio i rezervni oficir Henrik Fingerhut, glavni spiker Radio Beograda, koji je poginuo na frontu 9. aprila 1941. 19. aprila je Jevrejima Beograda naredjeno da se prijave policiji koja se bavila Jevrejima. Tokom 3 dana upisa prijavilo se oko 8.500 od 12.000 Jevreja koji su stanovali u Beogradu, a do 12. juna 1941. je broj upisanih dostigao 9.145 lica. Oni koji se nisu u tom vremenu upisali, uspeli su na vreme da pobegnu iz Beograda, ili se prosto nisu pojavili. Jevreji koji su se prijavili, dobili su žute trake, na kojima je bila ispisana reč "Jevrejin" na srpskom i nemačkom, koje su morali vezivati oko levog rukava. Posle izvesnog vremena Nemci su dodali još dve žute značke, od oko 10 cm, sa crnom žestokrakom, koje su se stavljale na levu stranu grudi i na ledja, da bi se izdaleka videle. Muškarci od 14 do 60 godina i žene od 16 do 40 su izvodjeni na prisilni rad, uglavnom na čišćenje ruševina, i u početku im je dozvoljavano da se vraćaju na spavanje u svoje stanove.

5. juna 1951.  se dogodila snažna eksplozija u gradu Smederevu, na obali Dunava, oko 50 kilometara istočno od Beograda. Velika skupina Jevreja Beograda je poslata pod stražom u taj grad na čišćenje ruševina. Nešto jevrejske omladine se spaslo bekstvom iz grada, a nešto kasnije su se priključili prvim partizanima, kada su se u julu 1941. ovi organizovali za borbu. Medju njima je bio i talentovani slikar Bora Baruh. (U Beogradu postoji ulica nazvana imenom Braće Baruh, na uspomenu na trojicu braće koji su pali u borbama kao partizani. Jedan od braće, inženjer Iso-Izidor je odlikovan ordenom Narodnog heroja.)

26. jula je jevrejski omladinac, sedamnaest godina star, izvršio diverziju u srcu Beograda. Nemci su odmah sakupili 1200 Jevreja na Tašmajdanu, podelili ih prema zanimanjima, izvukli iz redova svakog desetog čoveka, pa su 28. jula streljali 122 Jevreja u znak odmazde. U julu je počeo da deluje i koncentracioni logor u kasarnama na Banjici, a na kraju avgusta još jedan logor u Topovskim šupama. Tamo su Nemci streljali za svakog ubijenog Nemca 100 talaca, a za svakog ranjenog Nemca 50. U Beogradu su ostale samo žene i deca. Izmedju 8. i 12. decembra one su skupljene u policiji. Dozvoljeno im je da ponesu sa sobom po zavežljaj ličnih stvari, koji se mogao poneti u ruci, i hranu za 3 dana. Morale su zaključati svoje kuće i ključeve, na koje su bile vezane cedulje s imenom porodice i tačnom adresom, predati na mestu gde su se prijavile. Svi su prevezeni u logor Sajmište, u predratne paviljone Medjunarodnog sajma,  na levoj obali Save na tlu jurisdikcije grada Zemuna, koji je tada bio pod vlašću "Nezavisne" Države Hrvatske. Paviljoni su bili teško oštećeni tokom bombardovanja Beograda, u zidovima su bile pukotine a krovovi prokišnjavali. Ceo prostor je ogradjen dvostrukom žičanom ogradom. Uslovi života su tamo bili tako teški, da su se mnogi dobrovoljno javili za preseljenje, kada je prvi put stigao ogroman kamion, koji je bio u stvari gasna komora, obojen tamnosivom bojom. Nemci su širili glasine da kamion prevozi ljude na željezničku stanicu, u vozove koji će ih odvesti u istočnu Evropu, gde je bilo potrebe za radnom snagom. Kamion je mogao da primi 50 ljudi, ali su u njega utovarivani uvek po stotinu, stojeći, što im nije bilo posebno čudno, jer je bila reč o kratkom putovanju do obližnje željezničke stanice. Da bi slika bila još uverljivija, svakoj grupi je dodat je po jedan Jevrejin lekar. Kamion bi prelazio pontonski most, a kada bi stizao na tlo Beograda, zaustavljao bi se a vozač bi povezivao izduvne cevi sa zatvorenom kabinom gde su se nalazili Jevreji. Posle ove operacije "dušegupka" bi putovala do sela Jajinci, oko 10 km jugoistočno od Beograda, gde su leševi istovarivani i sahranjeni u jamama koje su pre toga iskopane.  8. Juna 1942. godine izvestili su oficiri nemačke vojske da je "Beograd jedini veliki grad u Evropi koji je očišćen od Jevreja".

Cijonistička omladina i jugoslovenska revolucija

Jevreji Beograda su se uglavnom uzdržavali od učestvovanja u političkim aktivnostima izmedju dva svetska rata, ali su izuzetak predstavljali Jevreji, članovi Komunističke partije, koja je delovala ilegalno. Ne mali broj jevrejskih omladinaca, članova Hašomer hacaira, a povremeno i članova Thelet-lavana, su se priključili Komunističkoj partiji ili njenom omladinskom savezu, naročito posle dolaska Hitlera na vlast. Bilo je medju njima i takvih koji nisu napuštali cijonističke organizacije, koje su im služile kao zaštita za njihovu pravu aktivnost. Njihova baza je bila u Studentskoj menzi u Beogradu, koju su izdržavale jevrejske ustanove a da pri tom rukovodstvo nije znalo o njihovom ilegalnom radu, i snabdevalo je bibliotekom, sportskim rekvizitima i sl. Neki "menzaši" su 1936/38. otišli da se bore u Španiju.

Tridesetih godina su neki  beogradski Jevreji, članovi KPJ, zatvoreni i osudjeni na duge godine robije. Medju njima je bio novinar i slikar Moša Pijade (koji je tamo preveo Marksov Kapital na srpski), David Demajo, Avram Amar, braća Bora i Josip Baruh, Avram Melamed, Isak-Ile Karaoglanović i Aleksandar Štajnfeld. Samo prva dvojica od gore pomenutih i Štajnfeld su preživeli rat. Moša Pijade, član Politbiroa KPJ, poznat pod partizanskim imenom "čika Janko", je učestvovao u organizaciji ustanka u Crnoj Gori, i tokom skoro celog rata radio uz Tita u Vrhovnom štabu. Posle rata je vršio visoke državne dužnosti, kao zamenik predsednika i Predsednik savezne Skupštine.

Avgusta 1939, posle potpisivanja sporazuma Molotov- Ribentrop, zavladala je ne mala zbunjenost u redovima cijonističko-socijalističke omladine. Posle brzog pada Jugoslavije i koraka koji su preduzeti protiv Jevreja odmah posle osvajanja Beograda, Jevreji su se osetili napušteni a Sovjetski Savez je požurio da prizna "Nezavisnu Državu Hrvatsku". Jevrejska omladina je tih dana vršila spontane akcije širom Beograda, naročito na Dorćolu, male diverzantske akcije, cepali su objave okupacione sile, palili novine, radili na falsifikovanim dokumentima i slično.

Ruke su im bile, u stvari, vezane, jer su odmah odvodjeni na prisilni rad a kretanje im je bilo ograničeno na dva sata kasnije ujutro i 2 sata ranije uveče od ostalih stanovnika Beograda.

Preokret je nastao posle napada Nemačke na Sovjetski Savez. 7. jula 1941. godine ispaljen je prvi metak u Srbiji, koji je označio početak otpora, ali do organizacije redovnih jedinica je još trebalo preći dugi put i bilo potrebno vremena - vremena kojega Jevreji, koji su želeli da se priključe ustanku, nisu imali. Rukovodstvo Partije i ustanka su odbili molbe članova Hašomer hacaira i Tehelet-lavana da se uključe u borbu kao posebne borbene jedinice. Izglede da ih prime imali su samo pojedinci i članovi KPJ. Pored toga objektivni uslovi za izlazak iz grada i priključivanja udaljenim jedinicama koje su bile na početku svoje organizacije, su bili veoma teški.

Kako padoše junaci!

Jevreje koji su uspeli da izmaknu iz prestonice su čekale zamke i opasnosti: saradnici okupatora  medju mesnim stanovništvom su ponekada čitave grupe begunaca predavali Nemcima. Medju aktivistima tih dana se isticala studentkinja filozofije Dora Frajdenfeld i pravnica Olga Alkalaj. Obe su pale u ruke Gestapou, ali ni pod mukama nisu izdale svoje drugove. Olga je ubijena  15. marta 1942, a Dora mesec dana posle nje. U Beogradu postoji ulica na ime Olge Alkalaj.

Medju onima koji su našli puteve do partizana su bili i članovi porodice Baruh, koja je u toku borbi izgubila trojicu sinova, slikara Boru, filosofa Josipa-Jožija, i inženjera Izidora, koji je, kao što je rečeno, odlikovan Ordenom narodnog heroja Jugoslavije i dve kćeri – Bertu i Rašelu s mužem. Porodica apotekara Nisima Almozlina se priključila partizanima cela. U borbama su pali Nisim, njegova supruga Tereza, sinovi Emil-Guta i Josip-Alma (Alma je na svoju pušku urezao šestokraku Davidovu zvezdu). Svi su pali 1941-1942. ćerka Rea je nosilac Spomenice 1941. Iz porodice Benvenisti pali su u borbama otac Mika, majka Liza, kći Natalija i sinovi Viktor i Samuilo. Vlasnik restorana "Tel Aviv" u Beogradu, Samuilo Koen i njegova supruga su ubijeni u Beogradu, ali su sinovi Valter-Pajki i Erih-Ero Koen pali u borbi u istočnoj Bosni istoga dana, 21. januara 1942. godine. Treći brat je ubijen u Treblinki. Iz porodice Davičo su u borbama pali Isak-Edi, Lujo i Mirko. Medju beogradskim omladincima koji su se u avgustu 1941. Priključili partizanima pali su na bojnom polju, izmedju ostalih, Josip Arueti, Isak Alfandari-Alfo, Binjamin i Moša Demajorović, Haim Haravon, Isak-Vivi Levi, Josip-Jole Levi, Benjamin Mandil, Mosko Konfino, i Josip Majer-Tarzan, koji je zarobljen marta 1942. godine i obešen u Valjevu, i mnogi drugi. Uprkos strogih ograničenja, učešće Jevreja na poprištu oslobodilačkih borbi je bilo istaknuto, i to u svim društvenim slojevima.

1952. godine podignut je u jevrejskom groblju veliki spomenik za borce i žrtve holokausta. Dve godine pre toga je postavljena spomen-ploča za uspomenu na borce koji su dali živote u redovima medicinskog osoblja, u glavnoj zgradi Vojno-medicinske akademije JNA. Na njoj su urezana 40 imena lekara, apotekara i medicinskih sestara jevrejskog porekla. Jedna od gradskih ulica nosi ime Braće Baruh, nedaleko od Jevrejske ulice na Dorćolu.

Obnova jevrejskog života

Preživeli logoraši, ratni zarobljenici koji su se vratili iz Nemačke i demobilisani borci-partizani su ponovo organizovali Jevrejsku opštinu u Beogradu. I Savez jevrejskih opština Jugoslavije je ubrzo obnovio svoju delatnost. U prvo vreme su obnovu života spasenih pogorelaca iz ratnoga ognja mnogo pomoglie medjunarodne pomoćne organizacije, kao što su UNRA i jevrejske socijalne ustanove, na čelu s američkim JOINT -om, koji je poslao stalnog predstavnika u Beograd. Pošto je stanovništvo države ubrzo naraslo do 20 miliona, jevrejska manjina (nekoliko hiljada) je postala skoro beznačajna, ali njen doprinos u svim oblastima života je rasla nesrazmerno u poredjenju sa relativnim brojem medju stanovništvom. Naročito se ističe jevrejsko prisustvo u oblastima duhovnog života: istaknuti naučnici, novinari i književnici, koji su doživeli javna priznanja.

Posle osnivanja Države Izrael, i otvaranja njenih kapija, iselila se od kraja 1948. do 1951. većina spasenih, oko 7.000 lica.

1970. godine u Jugoslaviji je ostalo oko 6.500 Jevreja organizovanih u 36 opština, od kojih su samo u Beogradu, Zagrebu i Sarajevu imale preko hiljadu članova. Bilo je i takvih koji se iz raznih razloga nisu upisali kao članovi Jevrejskih opština, uglavnom medju onima koji su tada imali ključne položaje u državnoj službi. Kasnije, posle penzionisanja, i ti su se priključili aktivnostima u okvirima Saveza jevrejskih opština. Taj Savez razvija raznolike delatnosti u oblastima kulture i vaspitanja, izdavaštva, socijalne brige za bolesne i stare, organizuje letovanja i omladinske klubove. Isto tako potpomažže rad dvaju horova, jedan u Beogradu pod imenom "Braća Baruh", a drugi u Zagrebu pod imenom "Moša Pijade". Unutar Saveza postoje i komisije koje brinu o verskoj delatnosti, grobljima, verskim sahranama i organizovanju obreda na praznicima.

Vrhunac jevrejske aktivnosti u Beogradu predstavlja Jevrejski istorijski muzej, u kome se nalazi veoma važan istorijski arhivski materijal (vidi o njemu u belešci Z. Efrona o jevrejskoj umetnosti, na kraju knjige).

ŽL

* * *

            DODATAK A

Predsednici jevrejskih opština u Beogradu 1866-1941.

Predsednici sefardske opštine od 1866. godine

Predsednici aškenaske opštine od 1869 god.

Dr Bernhard Bril

Leopold Breslauer

Maks Štern

Samuel Pops (lekar)

Jakov Levenzon

Adolf Rešovski

Samuel Šajnesonov

Dr Fridrih Pops (adv.)     1910-1941.

Zam. Bernard Robiček   1905-1941.

***

         DODATAK B

Spisak knjiga koje su štampane u hebrejskim štamparijama u Beogradu 1837-1905

* * *

Arhiv Jad vasem: 010-1.03-1068, 03-3416, 03-1065, 03-1053, 03-950, 039/42-55,033/1391, 033/1258,033/748,033/116

- Secanja 173.

- Arhiv Eventov: B-33.57.75,118,124,125,161,162,167,170,176, 242,318,319,337,340, 342,345,347,357, 365,366,367,388,399, 414,465,470.476.

Arhiv NR Srbije

Ministarstvo unutrašnjih dela, P. f. r 51/1841

Državni savet, 740/1858.

Ministarstvo inostranih dela, V. f.VI r 96/1861

Ministarstvo unutrašnjih dela .P. f. Xr 1/1864

Fond M. Garašanin, br. 1029/1886.

Fond M. Garašanin, br. 506/1882.

Halevanon, (hebr.) 1863, br. 18;1866, br. 2,10.

Hamagid, (hebr.)1862, br.29,33; 1870, br.14;1878, br.31; 1884, br.7; 1886,br.11,12,14,15,23,24,25,35,36; 1993, br.17.

Hamelic, (hebr.) 1867, br.16.

Hacefira, (hebr.)1886, br.178,220,215; 1887, br.1,3;1889, br.br.18,209,240.

Bilten, 30.11.1979.

BAIU, Ier semestre, 1864, str.404,2ème semestre, 1865, str. 68-69; 2ème semestre 1866,str.61; 2ème semestre, 1868, Ier sem.1871-2, str.189; Ier semestre, 1873,str.73;2ème semestre, 1975, str.75-82.

BCh, vol.27(1862).

JG,17.3.1923,9.3.1928,20.4.1928,20.11.1931,26.2.1932,6.5.1932.

Jevrejski glasnik, 1.1.1924,18.3.1924.

JNK, 1935-1936; 1939-1940, str 49,57, passim.

JP, 1961, br.11-12, str.4-15; 1974, br.9-10, str.28,40; 1979, br. 9-10, str.1-6; 1979, br.3-4, str.77-80; 1981, br.1-2, str.81.

Narodna Židovska svijest, Sarajevo, 17.16.1924,8.7.1927.

Ben-Cvi, J.,Mesto sahrane Sabetaja Cvija..., (hebr.Makom kevurato šel Šabtaj Cvi),Cijon, 17, (1952),str.75-78.

Bašan, E., Zatočeništvo i otkup Chebr. Si vja ufedut), Bar Ilan, 1980, str.155.

Hristofer R.Brauning, Konačno rešenje u Srbiji,Jevrejski logor u Zemunu- istraživanje slučaja, Jad vašem, Zbornik radova(15),

(hebr. Hapitaron hasofi beser bi ja. Hamahane hajehudi bezemlin) Jerusalim, 5744. 1984.

Toledano. J. M. ,Saka preživelih (Sarid ufalit). Tel Aviv, 1945. str. 47.

Jaari, A., Putovanja jevrejskih doseljenika po Zemlji Izraela, (Masaot Erec Jisrael šel olim jehudim). Tel Aviv.1946, str. 272.

Lebl, Ž. Tragedija beogradskih Jevreja 1688 (Hatragedija šel jehude Belgrad bi Šnat 1688). Sevet veam, sv. 10, str. 110-128.

Loker Cvi. Gde je sahranjen Šabetaj Cvi? (Hejhan nikvar Šabetaj Cvi?) Paamim, br. 29,1986str. 152-153.

Simonson, Š. Istorija Jevreja u kneževini Mantovi (Toldot hajehudim bedukasim Mantova), Jerusalim, 1964, str. 336.

Janon Panton, Grob mesije Jišmaela (Kivro šel mašijah Jismael), Paami m. br. 25, 1985. str. 13-35.

Rozanes, Š. A, Istorija Jevreja u Turskoj (Karot hajehudim beturkija), Sofija-Jerusalim, str. 245-247.

Šolem Geršom. Šabetaj Cvi. (hebr.) Tel Aviv, 1957, str. 162,189, 535.

Menahem Šelah, Sajmište - logor smrti u Srbiji (Sajmište- mahane hasmada be Serbija) Dapim leheker hašoa IV, Haifa, 1986, str. 127-151.

Šlomo ben Aharon Ben- Hason, Solomonov dom (Bet Šlomo). (responze), Solun, 1742-1750.

Moše ben Šlomo Amariljo, Reči Mojsijeve, (Devar Mose), (responze) Solun, (1742-1750)

Jichak ben Šmuel Adrabi, Reči rasprava (Divre ribot), Venecija, (1587)

Nehemija Hija ben Moše Hajon, Lovac na jelena (Hacad cvi), Amsterdam (1714)

- Josef ben David ben Lev, Responze rabi Josefa ben Leva (Šeelot ut šuvot Mahari ba''l). Amsterdam, (1726)

- Šmuel ben Moše di Medina, Responze rabi Smuela de Medine (Šeelot ut suvot Maharašda''m), Solun, (1594-1598)

Šlomo ben Avraham Hakoen, Responze rabi Šlomo Hakoena (Šeelot ut šuvot Maharaša''h), Solun, (1586-1652)

- David ben Jaakov Pardo, Mihtam Davidov (Mihtam ledavid), (responze) Solun, (1772).

- Josef ben Jichak Almosnino, Svedočenje Josefovo (Edut bejehosef) (responze), Carigrad, (1711-1733).

Šmuel David Florentin. Šmuelova žrtva paljenica, (Olat Šmuel) (responze), Solun (1725).

- Jehuda Lerma, Preživeli iz doma Judinog (P'litat bet Jehuda) (responze), Venecija, (1671).

- Moše ben Nisim Benvenisti, Lice Mojsijevo ( Pne Moše), (responze), Carigrad, (1671).

- Meir ben Jichak iz Ajzenštata, Ozareno lice (Panim meirot), (responze). Amsterdam, (1716).

- Aharon ben Hajim Avraham Hakoen Perahja, Cvet sa štapa Aharonovog (Perah mate Aharon), (responze), Amsterdam, (1703).

- Šlomo ben Jehiel Salem, Uči halahot (zakone), (Šone halahot), (responze), Amsterdam (1762).

Efrajim Hakohen, Efrajimova vrata (Šaar Efrajim), (responze), Lavov, (1887)

- Aharon ben Josef Sason, Istiniti Nauk (Torat emet), (responze), Venecija, (1626)

- Hajim Šabtaj, Nauk života (Hajimova nauka) - (Torat hajim), (responze), Solun, (1715-1722).

Christopher R. Browning, The Final Solution in Serbia. The Semlin Judenlager. A Case Study, Yad Vashem Studies, vol. XV. 1983. pp. 55-90.

R. Djordjević, Jevreji u Srbiji za vreme prve vlade Kneza Miloša (1815-1839), Godišnjak Nikole Čupića, 1923, pp. 202-211.

Djurić - Zamolo, D. Beograd 1521-1867, Beograd 1977. pp. 191, 193-4, 198.

JA, Vršac, 5686 (1925), pp. 73-83, 132-144 (Dr. J. Alkalaj, Jevrejske knjige štampane u Beogradu).

Ibidem, vol. III, 5688 (1927), pp. 42-43.

JA, Beograd, 1955-56, pp. 31-33, 113-116; 1961-62, pp. 24-27, 59-60, 59-63; 1965-67, pp. 24-27, 41-77, 105-114; 1968-70, p. 187-197.

Omanut, Zagreb 1938, no. 6-7, pp. 193-197, 205; 1939, no. 2, p.30; 1939, no. 7-8, pp. 126-7; 1940, no. 40.3-4, p. 78-80.

Vesnik beogradske sefardske opštine, vol. 26. 1941

Die Welt, Wien vol. 10, 1910.

Ž, 28.3.1918, 17.8.1919, 19.8.1919, 6.6.1920, 30.3.1923, 15.1.1924, 3.3.1926, 1.5.1926, 21.10.1927, 6.7.1928, 28.6.1935, 26.12.1940.

ŽSv, 17.3.1920, 28.5.1920, 4.5.1923, 16.11.1923, 23,11.1923, 4.5.1923, 16.11.1923, 23.11.1923, 28.12.1923.

M.A. Epstein, The Ottoman Jewish Communities, Freiburg 1980, p. 179.

A. Galante, Documents Officiels Turcs, Stamboul, 1931, pp. 185-186.

B. Hrabak, Jevreji u Beogradu do kraja XVII veka, Godišnjak grada Beograda, knj. 18, 1971, pp. 21-51. (Summary in French).

Godišnjak La Benevolencia-Potpora, Beograd-Sarajevo, 1933, pp. 33-48.

Jevrejska štampa na tlu Jugoslavije do 1941.g.. Beograd, 1982, pp. 25-28.

I. Loeb, La situation des Israélites en Roumamie et en Serbie. Paris, 1877, p. 401.

M.S. Petrović, Srbija i Beograd, Beograd, 1930, pp. 24, 31-32.

D.J. Popović, Srbija i Beograd, Beograd, 1950. pp. 104, 120, 188-190.

M. Perić, Jevreji Beograda u popisima stanovništva, (Ms).

J. Romano, Žrtve i borci, pp. 57-68, 208-215.

Spomenica 1879-1979 Srpsko-jevrejsko pevačko društvo/ Hor "Braće Baruh" Beograd, 1979.

I. Šlang, Jevreji u Beogradu, Beograd, 1926, pp. 56, 97-100.

Zločini, pp. 1-54.