PANČEVO
(na mađarskom- Pancsova)

Vojvodina, Banat

SR Srbija

Grad na ušću reke Tamiš u Dunav. Luka i saobraćajni centar južnog Banata, mostom preko Dunava povezan sa Beogradom. Rastojanje iznosi 16 km. Hemijska industrija i rafinerija naftnih derivata. Takodje, centar prehrambene industrije, industrije stakla, tekstila i dr. Grad je i centralno tržište poljoprivrednih proizvoda.

Grad je poznat još iz srednjeg veka kao bojno polje vizantijske i madjarske vojske, a kasnije, Austrije, Madjarske, Srbije i osmanih Turaka. U 18. i 19. veku bio je to utvrdjeni grad na granici austrijskog i osmanskog carstva. Status grada je dobio 1794. godine.

Prve jevrejske porodice naselile su se krajem 18. veka, usprkos teškoćama pri sticanju dozvole boravka u ovoj oblasti.

U istom periodu nekoliko porodica je proterano iz grada, pod optužbom za ritualno ubistvo.

Od porodica koje su došle u prvoj polovini 19. veka, poznate su: Perles, Julius, Zonenfeld i Fridenberg.

Hevra kadiša je osnovana 1833. (prema drugim izvorima 1867, čini se reč je o prihvatanju statuta ili dobijanju dozvole), a groblje postoji od 1840. (obnovljeno 1804). U trenutku evakuacije Jevreja iz Beograda posle turskog bombardovanja 1862, deo je našao utočište u ovom gradu.

Tek u okviru carske povelje od 16. februara 1868. Jevrejima je dato pravo naseljavanja u gradu i sticanja nepokretne imovine, nakon čega raste broj jevrejskih stanovnika. 1870. godine službeno je osnovana Jevrejska opština, sa Davidom Zonenfeldom na čelu. Imenovan je takodje i učitelj veronauke. 1871. godine radili su već kantor i obredni koljač, a od 1872. godine se u Opštini vode matične knjige za svakog Jevrejina u južnom Banatu. U medjuvremenu osnovana je i škola Talmud tora.

Dobrotvorno društvo Gemilut hesed postoji od 1873. godine dok je prva bogomolja podignuta 1876, a moderna sinagoga je podignuta 1907-9, prema projektu budimpeštanskog arhitekte Karla Fenjveša, (koji je dobio odobrenje iz sinagoge u Rimu). Krajem prošlog veka služio je kao kantor Solomon Goldgruber.

Žensko društvo osnovano je 1873. a pevačko 1886. godine. Dvadesetih godina ovog veka tu su delovale Laura Fišer i Marta Frajner.

Do kraja 19. veka je organizaciono ustaljen jevrejski život u gradu. Ovaj proces bio je propraćen, ponekad, protivljenjem starog stanovništva (Madjari, Srbi i Nemci - Švabe). Tako su još 1867. godine trgovci potpisali peticiju protiv prisustva stranih konkurenata, koju je gradski savet odbio, tako da je uprkos ovim pokušajima, jevrejsko naseljavanje postalo činjenica.

U 20. veku došlo je do razvoja novog procesa – opšte asimilacije sa madjarskom kulturom, koja je ostavila svoje znake čak i u Jevrejskoj opštini. I posle "osvajanja" cijonista, preostali su u Opštini faktori koji su odbili da se identifikuju, sem po veri, sa novim nacionalnim pokretom Jevreja.

Odnosi izmedju stanovništva (većina Srbi) i Jevreja bili su dobri i dokaz za to je, izmedju ostalog, i činjenica da su u jevrejskom pevačkom horu sudelovali i nejevreji. Slični su bili i odnosi sa nemačkom manjinom, do Holokausta.

U novije vreme poslove Opštine vodili su Hajnrih Hajm i Oskar Fišgrund kao predsednici opštine a posle njih dr. Ladislav Erš. Gabaji su bili Julius Rozenštok i Adolf Sedji, kantori (i predmolitelji): Menjhert Klajn i Adolf Vinkler. U Hevra Kadiši je bio predsednik Ignac Fišer i pomoćnici A. Frajdenfeld, B. Hajduška i F. Ofner. Učitelj veronauke bio je Rajhenfeld.

Odgovorni za Talmud toru bili su Maks Rozenštok i Aleksandar Klajn. Vodje jevrejskog hora bili su Dr Ludvig Perles i Dezider Frajnd.

Na čelu Mesne cijonističke organizacije bio je Artur Frajnd, a uz njega su delovali Dr Aleksandar Herol, F. Ofner i Dr. A. Fajer. U okviru MCO radila je i omladinska grupa. Predstavnica WIZO bila je gospodja Erika Lenard.

Položaj Jevreja u privredi grada i oblasti bio je solidan. Medju njima su bili prodavci žita Najhauz, direktori u rečnom brodarstvu (Brodski prevoznici porodica Fišgrund), prerade kože (Dajč i Šulc), bilo ih je u naftnoj industriji, posredništvu, u trgovini konjima, stokom, vinom i drvetom. U zanatstvu su bili zlatari, stolari i naravno, bilo je i advokata i proporcionalno velik broj lekara od kojih su neki služili kao vojni lekari. Medju preduzimačima u industriji bili su Abraham i Rajter, koji su osnovali fabriku za preradu kože; mlin je podigao Jakov Engler, a ciglanu je osnovao A. Rahman.

Holokaust

Katastrofa se spustila na Jevreje Pančeva ubrzo nakon predaje Jugoslavije i ulaska nacističkih sila u područje Banata.  Pljačke i deportacije zbili su se u avgustu i septembru 1941. Uništenje je bilo brzo, surovo i skoro potpuno. Deo pančevačkih Jevreja bio je ubijen na mestu zvanom "Mali Rit", udaljenom 6 km od grada. Ostatak je prenet u logore smrti pored Beograda "Sajmište" i "Topovske Supe", gde su ispustili svoje duše.

Oni koji su ostali u životu, deportovani su oktobra 1941. u Austriju na prinudni rad i odatle u Aušvic. Preživeo je samo mali broj spasenih.

Treba spomenuti i satansku ulogu pripadnika nemačke manjine, takozvanih "Folksdojčera". Oni su učestvovali u pljačkama, ponižavanjima i svim zverstvima svojih sunarodnika, nacističkih vojnika.

Zajednica je obnovljena posle Holokausta, a 1981. godine podignuto je spomen obeležje žrtvama fašizma u selu Jabuka, na "Stratištu"  (pomenuti Mali Rit) - gde su ubijeni mnogobrojni Srbi, Cigani i oko 7.000 Jevreja iz cele Vojvodine prema proceni koju je objavio Jevrejski pregled Saveza jevrejskih opština Jugoslavije.

***

- Arhiv Eventov: B-359, B-350.
- Arhiv Jad vašem: 010/3-1-8
- JP, 1981, br. 11-12, str. 4.
- S. Borovszky, Torontál Vármegye, Budapest, 1898(t!).
- D. Čolić, Učešće Jevreja u razvoju privrede Banata, zbornik 4, str. 125-127.
- JA, Beograd, 1965-67, str. 157-167.
- JA, Vršac, 569(1929-30).
- Dr Olga Srdjanović-Barać, Pančevački Jevreji i fašistička okupšacija sa posebnim osvrtom na sudbine pančevačkih Jevreja zdravstvenih radnika, JA, Beograd, 1965-67, str. 157-167.
- Zločini, str. 51.

PAKRAC

Slavonija, Hrvatska

Gradić u dolini reke Pakre u podnožju planine Psunj. Industrija tekstila, drveta i gradjevinskog materijala.

Poljoprivredni region, pogotovo vinogradarsko područje. Bio je pod Osmanskom vlašću od 18 16. do kraja 17. Veka kada je predstavljao centar sandžaka. Stanovništvo čine Hrvati i Srbi. U gradu je bila ženska učiteljska škola.

O prvim jevrejskin naseljenicima nije ništa poznato.

Sinagoga je posvećena 1875. godine, kada je otvoreno i groblje. S početka 20. veka poznate su porodice Adler (Ignac Adler je imao trgovinu u gradu), Druker (prodavnica poljoprivrednih mašina i alata), David Pik (pecare za šljivovicu, skladište drveta), Šrenker (fabrika soda-vode), Mautner (bakalnica).

U jesen 1918. Jevreje su pogodili nemiri (paljevine i pljačke) od strane "Zelenog kadra", što će reći - dezertera i odsluženih vojnika austro-ugarske vojske. Počinjene su velike štete, ali nije bilo žrtava.

Krajem iste godine održana je molitva upozorenja i molbe u mesnoj sinagogi u vezi sa nevoljama Jevreja Galicije u istom periodu.

Jevreji su se od tada rehabilitovali i tridesetih godina vodili su znatno mirniji život. Predsednici opštine bili su dr Julio Najman i Josef Mautner. U Hevra Kadiši radili su Ignac Adler, Muki Klajn, Binenfeld i Jakov Štraus.

Rabin je bio Ruben-Rudolf Glik. Hazani: Kac i Isak Frajds (ubijen u Holokaustu). Gabaj je bio Ignac Adler.

Na čelu ženskog društva bile su Emilija Lebel, Fanika Mautner i Aurelija Druker. Sin spomenutog Ingaca Adlera, Oto Uzi, student u Zagrebu bio je medju osnivačima omladinskog društva "Kadima" i organizacija koje su naknadno nastajale. I on je ubijen u Holokaustu.

Vodja mesnih cijonista bio je dr Herman i uz njega i Zora Frank. Aktivisti jevrejskog nacionalnog fonda (KKL) bili su Lazar Šenfeld i G. Sajdman. Predstavnice, WIZO u mestu bile su Zora Frank i Judit Pik.

Deo Jevreja grada izdržavali su se kao službenici, a bilo je medju njima i lekara, kao npr. Pavao Štern koji je stigao do zvanja primarijusa za unutrašnje bolesti, ali su većinom bili trgovci i poslovni ljudi, koji su se bavili eksploatacijom šuma i prodajom drva.

U Holokaustu su likvidirani svi Jevreji Pakraca i Niko nije preživeo.

***

- Arhiv Jad vašem: B-40
- JA, Vršac, 5690 (1929-30)
- Ž, 13, 12.1918, 22.12.1939, 12.4.1940.

PARABUĆ

Sada RATKOVO

Bačka, SAP Vojvodina

Selo u plodnom poljoprivrednom regionu – centru Bačke.

U mestu su se vodile bitke u 19. veku izmedju Srba i Madjara. Prvi Jevreji došli su početkom 19. veka. Sinagoga je podignuta 1870., a groblje postoji od 1886. godine.

Predsednici opštine u novije vreme bili su: Julius Hendler, Oskar Gere, Šimon Kalman. Gabaj je bio A. Abraham.

Rabini

Od sredine 19. veka pa do svoje smrti (1877. godine) službovao je rabi Jakov Izrael Alt i posle njega rabi Šlomo Najman (koji je odande prešao u Vinkovce). U novije vreme rabini su bili Armin Flajšman, Dr Ernest (Elijahu Halevi) Špicer, koji je neposredno pre izbijanja rata naimenovan za rabina Sombora (v. tamo).

Ovoj maloj Opštini je pripadalo nekoliko jevrejskih porodica iz Bača i Karavukova, koji su u neposrednoj blizini.

U Holokaustu je likvidirana većina Jevreja Parabuća i Jevrejska opština nije obnavljana.

***

- JA, Vršac, 5690 (1929-30)

PODRAVSKA SLATINA

Podravina

Hrvatska

Gradić, regionalni centar poljoprivredne proizvodnje. Laka industrija. Mlinovi i ciglane. Jevreji iz Moravske i drugih mesta habsburškog carstva pristigli su još u drugoj polovini 18. veka, ali nema tačnih podataka o ovim seobama.

Sinagoga je posvećena 1896. godine. Groblje postoji od 1858. godine. 1909. godine Š. Dojč učestvovao je kao predstavnik Jevrejske opštine na kongresu (jevrejskih) Opština Hrvatske, koji je održan u Zagrebu. U istom periodu, medju uglednicima Opštine bili su: Leopold Vilček i A. Mendel. Izmedju dva svetska rata na čelu Opštine stajali su: Artur Bauer i Izidor Kon. Gabaj je bio Ilija Vajzer.

U korist fonda KKL radili su: Ružica Viler, Vlado Kon i Eugen Satler. Rabin je bio Hinko Grinvald, rodjen u Slovačkoj, koji je umro u dubokoj starosti juna 1940. godine, posle 40 godina službe u Opštini.

U omladinskoj organizaciji, nazvanoj "Maks Nordau" radili su Aleks Bek i Iso Althajm. U blizini mesta, na farmi zvanoj Golenić postojala je početkom 30-tih Godina pripremna stanica (hahšara), za odlazak u Zemlju Izraela. Tamo su se pripremali i članovi Hašomer hacaira i mesnog Thelet lavana. Prema sporazumu izmedju nemačkog Hehaluca i Zemaljske cijonističke organizacije (predsednik njenog odbora za obuku bio je dr Joel Rozenberger) dovedeni su na ovu farmu mnogi pioniri (halucim), članovi različitih omladinskih pokreta koji su radili u tadašnjoj Nemačkoj. Skoro svi su se iselili u tadašnju Palestinu i pridružili raznim kibucima. U organizaciji ove cijonističke akcije pomogla je mesna Jevrejska opština, a naročito H. Najman.

1938. tamo je bio privremeni sabirni logor izbeglica iz Delnica sa tromedje izmedju Hrvatske, Madjarske i Austrije.

Za vreme Holokausta Jevreji ovog mesta su ubijeni i tako je nastupio kraj ove male i aktivne zajednice, a Nemci i Ustaše su uništili prethodno i sinagogu i groblje.

***

- JA, Vršac, 5690 (1929-30)
- Ž, Zagreb, 21.7.1939, 5.6.1940. 950

PULA
(na italijanskom Pola)

Istra, Hrvatska

Industrijski grad i luka na jugoistoku poluostrva Istre. Grad je prešao iz italijanske uprave i priključen Jugoslaviji, po završetku II svetskog rata.

Dva brodogradilišta, fabrike tekstila i prehrambena industrija. Oko 50.000 stanovnika.

Naselje je osnovano u rimskom periodu iz koga je sačuvan i prekrasan amfiteatar. Pretpostavlja se da je postojalo nekakvo prisustvo Jevreja još u prvim vekovima nove ere.

Jevrejska banka osnovana je tamo 1427. godine od kada se tamošnje jevrejske porodice bave uglavnom kreditnim poslovima. Iz tih dana poznata je porodica Komparino koja je tamo došla iz Nemačke (Genhauzen). Od tada, pa za sledećih 3-4 vekova, bavili su se Jevreji ovog grada novčarstvom. Nema podataka o prisutnosti Jevreja u novijem dobu.

***

- A. Milano, Storia degli Ebrei in Italia, Roma 1963, str. 28, 44, 133.
- Cecil Roth, A History of the Jews in Italy, London, (Philadelphia), 1946, str. 124, 177, 213.

PTUJ

(Nemački: Petau),

Štajerska (Nemački: Steiermark), Slovenija

Oblast Štajerska (na nemačkom: Steiermark), republika Slovenija. Gradić koji leži na obalama reke Drave, izmedju gradova Maribora i Varaždina, se različitim industrijama, a takodje i poljoprivredno središte.

Mesto je naseljeno još u rimskom periodu, pa čak su i krstaški pohodi prolazili tuda.

Od početka 12. veka Jevreji se naseljavaju u mestu, kao što pokazuje nadgrobna ploča groba Davida Ben Mošea iz godine 1103. Nadgrobna ploča je isklesana iz kamena na kome je prethodno bio rimski natpis. Postoji još jedan jevrejski nadgrobni spomenik iz 1286. ali ime umrlog nije poznato.

U tom periodu Jevreji su se bavili kreditnim poslovima. Zna se da je neki knez bio dužan Jevrejinu po imenu Johanan, 1342. godine 112 maraka u srebru. S početka 14. veka postoji nadgrobni spomenik Jirmijahu ben Mošea, koji je umro godine 5104 (30. novembra 1343). Nadgrobna ploča se čuva u Gradskom muzeju u Ptuju.

U drugoj polovini 14. veka bavili su se vinarstvom i zakupom vinograda Jehuda ben Becalel (u dokumentu "Judel Der Jud) i njegov zet Eliša ben Hanuka. Na sudskom dokumentu potpisan je i Jichak ben Josef (Halevi). Pozajmljivači pod interes bili su Israel Iserlejn i njegov sin. Od 1333. godine u mestu je postojao i "jevrejski sudija" čiji je zadatak bio da se brine o prikupljanju poreza od jevrejskog stanovništva (prema gradskom statutu iz 1376. godine). U 15. veku Jevreji su trgovali robom, uvezenom iz Venecije, kao što su tkanine, drvo, gvoždje i konji. Pretpostavlja se da od tada postoji bogomolja.

Krajem 15. veka, 1496. godine, Jevreji su proterani iz čitave oblasti, čime je okončana aktivnost Jevreja u mestu, a o čemu se sve pouzdano ne zna.

Kamenje sa starog jevrejskog groblja korišćeno je kasnije za izgradnju gradske tvrdjave i crkve.

Još i u 18. i 19. veku zna se za grupe Jevreja koje su se zadržale u gradu, ali nema o tome jasnih podataka. O prisustvu Jevreja u prošlosti svedočila je i "jevrejska ulica" koja je postojala do kraja 19. veka.

U novije vreme bilo je nekoliko porodica, ali bez sopstvene Jevrejske opštine.

MŠA

***

- D. Xert Herzog, Jüdische Grabsteine und Urkunden aus der Steiermark. MGWJ, 80 (1936).
- Idem, Nachtrage zur Geschichte der Steiermarkischen Juden
- Judisches Archivum, Wienk, Jahrbuch II, Oktober-December, 1928.
- Artur Rosenberg, Beiträge zum Geschichte der Juden in der Steiermark, Wien, 1914, str. 16, 43, 95 i 123.
- Angelo Vivian, Le Inscrizioni ebraice di Ptuj e Maribor,Eggito e Vicino Oriente, V, IV (1981), str. 249-250.

PIRAN

(na italijanskom Pirano)

Istra, Slovenia

Pristanišni grad na istoku Istre. Brodogradilište i industrija, pomorska, metalna i prehrambena. Preko 6000 stanovnika. U mestu su pronadjeni ostaci jevrejskog nadgrobnog spomenika iz 15. veka. Prva prisutnost Jevreja zabeležena je 1480. godine. 1483. osnovana je služba za zajmove i štednju (kao "banka") od strane Jevreja koji su došli u mesto tim povodom.

1484. godine data je dozvola (capitoli) Jevrejima po imenu Josef i njegovim ortacima. Ova dozvola obnavljana je nekoliko puta, a poslednji put u drugoj polovini 17. veka, kada su je dobili Moše i Jakov Sčarduti (Koen) 1666. i 1674. godine. U ovom gradu radili su i Abraham i Aron Stela.

Kada su u Istri aktivirane moderne bankarske službe, prekinuta je i jevrejska prisutnost.

Grad je, od Italije, pripojen Jugoslaviji posle drugog svetskog rata.

***

- Antoni Ive, Banques juives et Monts-de-Pieté en Istrie;
- Les Capitoli des Juifs de Pirano, Revue des Etudes Juives, vol. II, Paris, 1881, str. 175-198.
- A. Milano, Storia degli Ebrei in Italia, Roma, 1963, str. 133.
- Cecil Roth, A History of the Jews in Italy, London (Philadelphia), 1946, str. 124, 178.